پەیوەندیی ئایینی میترا لەتەک ئیزەدی و یارسان و پیرشالیار. بەشی یەکەم

بەشی یەکەم

 

د. هێرش قادری

پەیوەندیی ئایینی میترا لەتەک ئیزەدی و یارسان و پیرشالیار

https://www.google.com/url?sa=t&rct

میرئاوە"مێهرابە" یان ئەشکەوتی لالش سەرەڕای ئەوەی کە هەزاران ساڵە لە ژێر کاریگەریی دینەکان و دەسەڵاتی نەتەوە و ئایینانی تردا بووە، بۆ نموونە ماوەی چەند ساڵێک قۆتابخانەی دینی ئیسلام لە سەردەمی عوسمانیەکان بووە و ئاساییە کە ئایین و مەعبەدی ئیزەدەی کە لەلایان ئیسلامییەکان بە کافر ناسراون، چەندە گوڕانکارییان بە سەریدا هێناوە و هێماکانیان سڕیوەتەوە و لەناویان بردووە و زۆر گۆڕانکاری بە سەردا هاتووە، بەڵام هێشتا هەندێ هێمای کۆنی میترای کوردی تیێدا ماوەتەوە. ئەگەرچی ئەو هێمایانە، هاودەنگ نیە لەگەڵ باوەڕ و مێشکی خودی ئیزەدەیەکانیش کە پاسەوان و لێکوڵێنەری ئەشکەوتی "لالش"ـن، بڕێ سەمبولی میترایی تیێدا ماون. چەند دانەیەک لەو سەمبولانە کە میترایی و کوردی ڕەسەنن، ئەمانەن کە بە کورتی لەگەڵ ئایینی میترای کوردی/مادی بەراوەردیان دەکەم نەک میترایی دروستکراوی ئێرانی/زەردەشتی. هەروەها شرۆڤە لەسەر بەراز و کەڵەشێرکوژیی یارسان و گاکوژیی پیرشالیار و ڕوونکردنەوەی ڕاستیی میترایی بونیان دەکەم کە بەداخەوە هەندێک توێژەری نەخوێندەواری بێ ناوونیشان، زەردەشتی شرۆڤەی دەکەن. وڵامی بڕێ پرسیار وەکوو ئەوە کە بۆ لە ئیسلامدا بەراز و سەگ حەرام دەبێت و بۆ لە هەموو ئایینەکاندا "گا" پیرۆزە و واتای گاکوژی (قوربانی کردنی گا) و ...تاد، چییە. بۆ میترا لە خور دوری دەگرن و دەڕون ناو ئەشکەوتەی تاریک؟ تاریکی هێمای چییە؟ میترای دژی هەتاو بۆ بوتە میترای خۆرپرەست؟ مار و شێر و نیلوفر هێمای چییە کە لە لالش پێروزن؟ مانای پیر و یار لە پیرشالیار و یارسان چییە؟ دیسکو و محراب لەکوێوە هاتوە؟ کڵەشێر کوژی و بەراز کوژی یارسان مانای چییە؟ حەوت خانی عیرفان لەکویوە هاتووە؟ ئیزەدی بە چە مانایکە و چە گوڕانکاریە بە سەر وشەی فرە ئیزەدی هاتووە؟ پەیوەندی مێژوو و خودا لە تەک میترا/مهر چییە؟ پەردیس مادی چلۆن بووەتە فردوس ئاسمانی؟  ریشەی سیاسی ئەم سەمبۆلانە چە پەیوەندییەکی لە گەڵ کورد/ماد و پارس هەیە؟ گرنگترین پرسیار، پەیوەندی ئیزەدی و یارسان و پیرشالیار لە تەک میترای مادی و خاڵی هاوبەشی ئیزەدی و یارسان و پیرشالیار چییە؟ دەمهەوێ سەمبۆل و ئایینە مادی/میترایەکان لە ژێر ڕکێفی ئەقڵی ئێرانی ڕزگار بکەم تا چی تر بڕێ گا و خوێڕی(خوری/هەتاوی) لەوە زیاتر بەلاڕێیدا نەیبەن و ڕاستییەکان نەشارنەوە.

ئەوەی راستی بێ پێشتر ئەم وتارە سەبارەت بە ئیزەدی بوو کە سمینارێک کە لە سەنتەری لالش بۆ جەژنی سەرساڵیان ئێرائەم دابوو، بینوسم بەڵام شەوی ڕابردوو، کاناڵی کوردستان٢٤، بەرنامەیەکی سەبارەت بە پیرشالیار بڵاو کردەوە کە بەراستی شیواندمی وهەژاندمی، چوار کەسی بێ ئاگا لە مێژوو، کردیان بە ئێرانی و زەردەشتی، ئەوەیە کە پیرشالیار و یارسان کە هەردووکیان یەک مانا بە واتای "یاری" .... هەیە  لە بابەتەکە زیادم کردووە و تێکهەڵکێشم کردوون.

لەم باتەبەدا باس لەم هێما و سیمبولانە دەکرێ:

١-خودی ئەشکەوت کە لەژێر مەعبەدی/مهرابەی لالش کە شوێنی پاڕانەوە و گۆرەکانە و کانی ئاو کە لای ئەوان پیرۆزە.

2- مەشخەڵان و تاریکی ئەشکەوت

٣-گاکوژی و بەراز و کەڵەشێر کوژیی ناو ئیزەدی و یارسان و پیرشالیار

4-نەخشی مار لە سەر دەرگای لالش

5-نەخشی شێر، هەم لە سەر دەرگا و هەم لە سەر خودی هێما و سەمبولی تاووس مەلەک و هەروا نەخشی سەگ

6-هەڵواسینی میزان یان تەرازو لە ناو ئەشکەوتە تاریکەکەدا و نەخشی گوڵی نیلوفەر

٧-چوارشەممە سووری

_8وشەی ئیزەدی واتای چییە و پەیوەندی لە گەڵ فرە ئیزەدی چلۆنە؟

ئیستا با بزانین ئەم سیمبولانە هێمای چیین و پەیوەندی لە تەک ئایینی میترا چونە؟ میترا/مهر، ئایینێکی مادی/کوردیە(ویدن گرن، 1377: 170-174. رستم­پوور، 1381، 26. هرودت به‌ نقل از کریستن سن، 1382، 70. (هوفر، کلوسکا، 1385، 365).

ئیزەدی یای چی؟فرە ئیزەدی یان فڕڕە ئیزەدی:

ئێستا کە گوتمان پردیس وشەیەکی “مادی”ـیە بە مانای بەهەشتی خۆشی و خواردن لە سەر زەوین و هەر لەم دنیا بوو، چوون بۆ دنیای پەسڵان و ئاخرەت  کە نمونەبەرداری پردیسی مادییە بەڵام ئەم لە ئەم دنیا و ئیسلام دەیبات بۆ ئەو دنیا، با بزانین وشەی ئیزەدی (لالش) مانای چییە و لەکوێوە هاتووە.  فرە ئیزەدی بە مانای زۆر خودایی (فرەخوایی) کە هەڵبەت مانای خودا لە ماد/میترا، بەو واتایە کە ئایینە متافیزییکیەکان پێناسەیان کردووە نییە. فرە ئیزەدی بە واتای فرە شایی یان فرەمیری بووە. میر لە “پیر”ـەوە دێت کە گوتمان پیر، دوایین قۆناغ و بە مانای گرێبەستە و میر کەسێکە بە گرێبەست هەڵبژێرابێت. خەشایسیە xasayasiya  یان شاهەنشاهی (پاشایەتی)، هەروا “بنونیست” دەڵێ وشەیەکی مادی بووە کە فارسەکان زەوتیان کردووە و دەستیان بەرسەردا گرتووە، وەکوو وشانێتر، لە مانای میترای/مادی خاڵیان کردووە و مانای زەردەشتی/پارسییان بەسەردا سەپاندووە، واتا لە مانای گریبەست بەستن بە مافی خودایی شاهان. هەروا میترای مادی دژەخۆریان کرد بە میترای خۆرپەرەست. “بنونیست” دەڵێ وشەی خوا یان خوتای، هەر لە خەشایسیە گیراوە کە لە کلتوری ئێرانی دەبێت بە خاوەن هێزی پاوانخواز. بەڵام لای مادەکان خەشە کە مانای خودا و ئیزەدیش دەدات، نەک ئەو خودایەی وا ئێمە دەیناسین بەڵکو خودا بە مانای شا یان میر بووە، میر لە مێهر وەرگیراوە و میرئاویش مانا دەدات. فرە ئیزەدی واتا فرەخودایی یان فرە شایی. هەر بۆیەشە بنونیست دەڵێ ئەم وشە مادییە و مانۆئێل کوک دەڵێ شاهەنشاهی (پاشایەتی) بۆ پارس ناگەڕێتەوە و یەکتر خوێندنەوەیان نییە کە ئیستبدادی سەپێنەرانە) بووە، بەڵکو بۆ مادەکان درووستە کە دەسەڵاتدارییەکی فرە دەنگ (فرە ئیزەدی، فرە میر)  بووە. دەسەڵاتی مادەکان، پلورال و فرەشایی بووە کە پێشتر گوتوومە. هەروا بغ/باغ نازناوی میترا بووە کە مانای بەگ لە ئەمڕوی کوردستان لەوێوە وەرگیراوە کە بەواتای خودا نیە بەڵکو بە واتای میرە. دواتر لە کولتووری ئێران و عەرەبدا دەبێتە بغ یان خودا و دەڕوات بۆ ئاسمان و دەبێتە بەغداد یان خوداداد (خوداداو). دەرەنجامی ئەم باسە ئەوەیە کە خەشایسە کە ئیزەد، یان خودایە لەوێ وەرگیراوە. زەوینی بە مانای میر یان بەگ بووە و فرەئیزەدی بە واتای فرەشایی  بووە کە لە کەلتووری ئێراندا، خودا یان ئیزەد زەوت دەکەن، دەیبەن بۆ ئاسمان و مانای فرە دەگۆڕن بۆ فرە یان فەرەح کە نوێنەر یان نیشانەی خودایی وەکو ئایەتوڵڵا یە… و بە گشتی مانای دەگۆڕن، واتا ئیزەد یان خودا کە هەر خەشایسە یان بغ (بەغ)، مانای زەوینی هەبووە بە مانای شا و هەروەک “بنونیست” دەڵێت هەم مانای سەرزەوین و هەم هێزیشە، واتە کە زەوین سەرچاوەی خودا یان هێزی شایە، بەڵام لە کلتوری پارسی/زەردەشتی هەڵدەگەڕیەتەوە و ماناکەی دەگۆڕێت، واتە خودا یان شاە کە زەوینییە و هێزی لە زەوین یان خەڵک سەرچاوە دەگرێت، دەبێتە خوڵقێنەری زەوین و خەڵک. خەلق بە مانای ئافەریدەگار (ئافرێنەر) لە خەڵک ـی کوردییەوە هاتووە کە خەڵک، خۆلقێنەر و سەرچاوەی هێز و ڕەوایی پێدەری دەسەڵاتە، لە ئێران دەبێتە بەردە و کۆیلەی خودا یان شا. خودای درووستکراوی مادەکان کە گرێبەستی کومەڵایەتی سەرچاوەی هێزەکەیەتی، لە ئێران دەبێتە خودای خالقی (بەدیهێنەر) زەوین و خەڵک و زەوین دەبنە ئۆبژە یان کۆیلە و فرمانبەردار و ڕێڕەوانی. میر وشەیەکی مادی/کوردیە کە لە پیر وەرگیراوە. پیر دواقۆناغی حەوت خانی میترایی یەو بە مانای گرێبەستتە، بەو مانایە کە تەنیا کەسێ دەبێتە میر کە بە گرێبەستی کۆمەڵایەتی هەڵبژێرابێت بەڵام  خودا(خداینامە ساسانی) یان شای ئێرانی/ئیسلامی،  بە پێچەوانەی خودا/میر مادی، نەک بە گرێبەستی خەڵک هەڵبژێردراوە بەڵکو خۆی سەرچاوەی ڕەوایی و بە جێی وڵامدەربوون، یاسادەرکەر و فەرماندەری خەڵکە، هەر بۆیە خودای زەوینیی مادیان برد بۆ ئاسمان کە سەرچاوەی ڕەوایی خۆیان ببەن بۆ ئاسمان، چونکە ڕەواییان لە ناو خەڵکەکدا نەبوو، ڕەواییان لە گرێبەستی کۆمەڵاییەتییەوە گۆڕا بۆ ڕەوایی ئاسمانی، مافی خودایان و فرە ئیزەدییان گۆڕا بۆ فەرەح ئیزەد، ئیزەد یان میریان کرد بە خودا و فرەیان کرد بە فڕڕە. خودای ماد/کوردەکان هەر میر یان شایەکی وەک دیاکو بوو کە بە گرێبەست هەڵبژیردراوە و فرە ئیزەدی یانی هەروا پێشتر (کتێب…)، هەروەک گوترا لە ناو ماد، چەند شا بوونیان بووە کە بە گرێبەست، دانەیکیان لە ناو خۆیان بو حەکەمیەت یان دادوەری هەڵبژێردووە کە بووە بە شاهەنشاهی (پاشایەتی). لە ماد، خودا هەر شا بووە کە مەخلوقی (ئافرێنەری) خەڵک بووە یانی دەرەنجامی گرێبەست کومەڵایەتی بووە بەڵام لە ئێران/ئیسلام، شا/ئیزەدی مەخلوق، دەبێتە خالق و خەڵکی خالق و یاسادانەری خودا/میر، دەبنە مەخلوق و فەرمانبوردار و ڕێڕەوی یاسای خودا/شا. یانی خودا/شاە کە لە ماد، بە ئێختیار خەڵک هەڵدەبژیریەت، ئەبێ بە سنوورکراوەی ئێختیار، هەر بویە یان.ماری رووسی دەڵێت، شەیتان لە ناو ئیزەدیەکاندا بە مانای ئازادی ئیرادەیە و هۆکاری عوسیانی، دوری و لادەری خودا لە ئازادی ئیرادەی بەشەر بووە تا کاتێ خودا ئازادی ئیرادەی بەشەر قەبووڵ نەکاتو پێکدادانی خودا و ئەهریمەن، درێژەی هەیە.   مانای ئەوەیە کە ئیستبداد و مافی خودایی شاهان دەبێ بگرێتو بۆ گریبەستی کومەڵایەتی. بۆیە پردیس ـی زەوینی و بغ/خودا، نازناوی مهر، کە هەر باغە، و بەهەشتێک کە پڕ لە خۆشی و شایی و حۆری بوو، لە زەوییە نە ئاسمان، ئێران و ئیسلام و...، چونکە دادوەری و یەکسانییان نەبوو بۆ ڕەوایی پێدان بە دەسەڵاتی خۆیان کە ڕەواییەکی زەوینیان بۆی نەبوو خوداییان برد بۆ ئاسمان، بەهەشت و خۆشیەکەشیان بە ناوی فردەوس، کە هەمان پردیس ـی کوردییە، برد بۆ ئاسمان. بۆ سولتە و دەسدرێژی وەک محەممەد و حەمە کورش، خۆیان کرد بە جێگریی خودا، پاساو بۆ کوشتنی خەڵک بە ناوی جیهاد، لە ڕێگەی سوڵتە و تاڵان بهێننەوە. ئەم هەموو درووستکراوانە وەک خودا و عیرفان و جەهەننەم و …تاد، قوڵایی نییە بەڵکو ڕیشەی سیاسی هەیە. هەرکات میترا/contract جێ ئێستبدادی گرتو، پردیس لە ئاسمان دیتۆ سەرزەوین. فرە ئیزەدییان گوڕا بە یەک ئیزەد تا پاساو بۆ سەرەڕۆیی و یەک شایی خۆیان بهێننەوە. ئیزەدی بە مانای یارسان و پیرشالیارە چونکە “سان” سوڵتانە و شالیار، شەهریار و ئیزەدە نەک خودا بەڵکوو میر و شایە. یانی فرە شایی و یاری شا. گاکوژی و بەراز کوژییش لە بنچینەدا کورش/فەرەیدوون کوژییە و ڕێزدانان بۆ سان زوحاک یان شا یان ئیزەد زوحاک کە وشەی بەعەرەبیکراوی ئاژی دەهاکە و ئاژی هەم مار، توتمی ماد/میترایە هەم ناوی ئاستیاگ و دەهاک هەمان دیاکۆیە کە دیاکو لێرە نە کەس، بەڵکو کەسێک کە بە گریبەست بووەتە ئیزەد یان شاە یانی هێمای گریبەستە.

 

ئەشکەوت لە ئایین میترا:

میترا به‌ ئاشکرایی له‌ ڕێوڕه‌سم و وێنه‌‌کاندا که‌ له‌ ئه‌شکه‌وتی‌ تاریکی‌ دوور له‌ نووری خۆردا ده‌رده‌که‌وێت. هه‌موو تاقه‌کانی سه‌رانسه‌ری جیهان (چ سرووشتی و چ ده‌ستکرد)، له‌ نێو ئه‌شکه‌وتی تاریکی دوور له‌ نووری خۆر ئه‌نجام دراوه‌. "مێهردینان خودای خۆیان له‌ ئه‌شکه‌وتی زۆر تاریکدا ده‌په‌رستن که‌ گوایه‌ له‌وێدا تاریکییه‌کانی ئه‌هریمه‌ن ده‌شاردرێنه‌وه‌ و له‌ نوور و ڕووناکی هه‌ڵدێن" (ماترینوس به‌ نقل از رضی، 1381، 274). ئه‌گه‌ر میترا خودای خۆره‌ کەواتە بۆچی ڕێوڕه‌سمه‌کانیان به‌دوور له‌ نوور و له‌ تاریکایی ئه‌شکه‌وته‌کاندا به‌ڕێوه‌ بردووه‌؟

‌ له‌سه‌ر هەرهه‌موو تاقه‌کانی ژێرزه‌وی وێنه‌ی ئه‌ستێره‌ ده‌کێشراوە و سه‌رنجدان به‌ ئه‌ستێره‌کان زۆر به‌هێزه ‌(رضی، همان، 269-297). ئه‌ستێره‌ ته‌نیا له‌ شه‌ودا دیاره‌. ده‌رکه‌وتنی ئه‌ستێره‌کان له‌ کاتی ئاوابوونی خۆره‌ و هه‌ڵهاتنی خۆر، ئاوابوونی ئه‌ستێره‌کانه‌. مێهراوه‌کان له‌ نێو ئه‌شکه‌وت به‌دوور له‌ نووری خۆر دروست ده‌کران و نەخشی ئەستێرەیان دەکێشراوە. واته‌ میترا خودای شه‌و و ئه‌ستێره‌یه‌ نهک‌ ڕووناکی و خۆر. هه‌روه‌ها ئه‌ستێره‌کان جۆراوجۆر و زۆرن به‌ڵام خۆر یه‌کێکه‌ و به‌ته‌نیایی نووری له‌ده‌سته‌. ئه‌مه‌ هێمایه‌ک له‌ چه‌ندده‌نگی سیاسیی ده‌سه‌ڵاتدارێتیی ماده‌کان به‌پێی گرێبه‌ستی کۆمه‌ڵایه‌تییه‌ و خۆر هێمایه‌ک له‌ تاکگه‌رێتی ده‌سه‌ڵاتدارێتی سیاسیی پارسه‌کانه‌.

به‌ڵام بۆچی هه‌مووی ڕێوڕه‌سمه‌ میتراییه‌کان له‌ نێو ئه‌شکه‌وتی به‌ردینه‌، و "تاقه‌کانیان زۆرتر له‌ژێر زه‌وی دا بەرێوەدەچێ"(رضی، 1381، 36). ته‌نانه‌ت له‌ حاڵێکدا که‌ ئه‌شکه‌وتی سرووشتی له‌به‌رده‌ستدا نه‌بووه‌، ئه‌شکه‌وتی ده‌ستکردیان له‌ژێر زه‌وی به‌ شێوه‌یه‌ک که‌ نوور و ڕووناکی نه‌چێته‌ ژووره‌وه‌، درووست ده‌کرد.(پورفیر به نقل از رضی، همان، 273). ئه‌شکه‌وت له‌ هه‌موو عه‌قڵی‌ سیاسییی نه‌ته‌وه‌ کۆنه‌کاندا هێمایه‌کە له‌ تاریکی‌ که‌ له‌ به‌رانبه‌ر حه‌قیقه‌ت و نوور و ڕووناکیی ئاسمان و خۆر پێناسه‌ کراوه‌. ئه‌هریمه‌نیش به‌ حه‌وت ئمشاسپه‌نده‌که‌ی له‌ پاش شکستدانی ئه‌هریمه‌ن و حه‌وت دێوه‌که‌ی، ئه‌هریمه‌ن زیندوو دێڵێته‌وه‌ و له‌ کون/ئه‌شکه‌وتێکدا به‌ندی کرد. "ئه‌هریمه‌نیان گرت.... له‌ کونێکدا به‌ په‌تی مینوویه‌کیان به‌سته‌وه‌، دوو فریشته‌ی بانه‌مه‌ڕ و وەرهەرام پاسه‌وانی ئه‌و ده‌ده‌ن، ئه‌گه‌ر که‌سێک بڵێت ئه‌م هه‌موو ڕه‌نجه‌ له‌ ئه‌هریمه‌نه‌ بۆچی نه‌یانکوشت...." ی، 1381، 259). ئاژی ده‌هاک/زه‌حاک، له‌ پاش ده‌ستگیرکرانی به‌ ده‌ست فه‌ریدوون، ناکوژرێت و له‌ نێو ئه‌شکه‌وتێکدا له‌ ده‌ماوه‌ند به‌ زنجیره‌وه‌ زیندانی ده‌کرێت (صفا، 1384، 426). ئیبن ئه‌سیر ده‌گێڕێته‌وه‌: "فه‌ریدوون له‌گه‌ڵ سلێمان کۆڕی داوود دیداری کرد... له‌ ده‌ماوه‌ند به‌ندیان کرد، سلێمان گوتی له‌ زنجیری بکه‌ن تا نه‌توانێت جووڵه‌ بکات. پاشان له‌ ئه‌شکه‌وتێکدا، دوو پیاو ده‌رگای ئه‌شکه‌وتیان کوتا و ئاژی ده‌هاک بۆ هه‌میشه‌ به‌ند کرا چونکوو نامرێت" (ابن اثیر، 1385، ج1، 81). کوورشیش له‌دوای خۆبه‌ده‌سته‌وه‌دانی ئاستیاک، زیندووی هێشته‌وه‌، خستیه‌ نێو به‌ندیخانه‌یه‌کی ئه‌شکه‌وتێکه‌وه‌ و به‌ زنجیر به‌ستیه‌وه‌ (کتسیاس، فوتیوس، 1379، 19). هه‌روه‌ها مدوسای گورگنیش له‌ ئوستووره‌ی یۆنانی له‌ دنیای ژێرزه‌ویی هادس له‌ نێو ئه‌شکه‌وتێکدا ده‌ژیت. دانیشتووانی ئه‌شکه‌وتی ئه‌فلاتوونیش هێمای نه‌زانیی و تاریکین (کاپلستون، 1388، 190). دانیشتووانی ئه‌شکه‌وتی ئه‌فلاتوون زۆرتر خه‌ڵکی ئاسایین که‌ له‌ ناو خه‌یاڵ و خه‌وندا ده‌ژین، ئەوان ته‌نیا سێبه‌ری ڕاستییه‌کان ده‌بینن. به‌ هۆی هه‌وه‌س و ده‌مارگرژیی خۆیان و که‌سانی ده‌وروپشتیان لاڕێ بوون، دۆخی ئه‌وان باشتر له‌ دۆخی منداڵان نییه که‌ ئه‌گه‌ر بێنه‌ نێو جیهانی ڕاستیی نووره‌وه‌ به‌ هۆی دروه‌شانه‌وه‌ی زۆری نوور کوێر ده‌بن و زۆرتر له‌ ڕاستییه‌کان، سێبه‌ره‌کان به‌ ڕاستی ده‌بینن. ده‌ربازبوون له‌ دنیای تاریکیی ئه‌شکه‌وته‌وه‌ بۆ دنیای نوور و ئاگر، ده‌ربازبوون له‌ جیهانی ده‌مارگرژییه‌کان و شه‌هوه‌ته‌کان و سه‌فسه‌ته‌کانه‌وه (هەڵخەڵەتێنەرەکان)‌ بۆ جیهانی ڕاستیی هه‌ستپێکراو و پاشان بۆ دنیای ئاقڵانه‌ و حه‌قیقه‌ته‌. خۆر نوێنه‌ری وێنه‌ی خێر و وێنه‌ی هه‌ره‌باش و سه‌رچاوه‌ی حه‌قیقه‌ت و عه‌قڵه‌(کاپلستون، همان، 190-191). نموونه‌ی ئه‌شکه‌وت له‌ نوێکارییه‌ تاکه‌که‌سییه‌کانی ئه‌فلاتوونه‌وه‌ سه‌رچاوه‌ی نه‌گرتووه‌، به‌ڵکوو که‌ڵکی لە سه‌فه‌رنامه‌ی فیساغورس وه‌رگرتووه‌ که‌ ڕێوڕه‌سمی میتراییه‌کانی له‌ نێو ئه‌شکه‌وتدا کێشاوه‌تەوە، هه‌ربۆیه‌ ئه‌شکه‌وتی نه‌زانیی ئه‌فلاتوون هێمایه‌کە له‌ میتراییه‌کان‌. ئه‌فلاتوون له‌لایه‌ن نیچه‌وه‌ به‌وه‌ تۆمه‌تبار ده‌کرێت که‌ ده‌یهه‌وێت به‌ هۆی دژبه‌ری له‌گه‌ڵ ئه‌م جیهانه‌ و ڕق له‌ ژیانی مرۆڤ و تەنیا له‌ڕووی پێش گریمانە و ویسته‌ ئه‌خلاقییه‌کانه‌وه‌، جیهانێکی تایبه‌ت درووست بکات (نیچه‌ به‌ نقل از کاپلستون، همان، 237). نیچه‌ له‌گه‌ڵ فرۆید و مارکسدا، سه‌رجه‌م فه‌لسه‌فه‌ی میتافیزیکی، حه‌قیقه‌ت، ئه‌خلاق، دین و .... وه‌کوو فێڵێکی ئاپۆلۆنی، تراوییلکە، ده‌روون ئاڵۆزی و وشیارییەکی درۆیی‌ و ئایدۆلۆژیا یان هه‌ڵاتن له‌ ڕاستییه‌کان ده‌زانن. نیچه‌، گشتیه‌تی حه‌قیقه‌ت، عه‌قڵ و ئه‌خلاق، له‌ سوقراته‌وه‌ تا هێگل، به‌ زمان داڕێژی(کایەی زمانی) و که‌رسته‌ی ویستی ده‌سه‌ڵات و له‌ژێر ناوی ئاپۆلۆن، ئاوات و وه‌هم (تراویلکە) ده‌زانێت. که‌ له‌ لاوازیی مرۆڤایه‌تی له‌ ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ له‌گه‌ڵ ڕاستییه تراژیکه‌کانی جیهانه‌وه‌ سه‌رچاوه‌ ده‌گرێت. ڕاستییه‌کی تراژیک که‌ به‌ جێگای وه‌همی عه‌قڵ و دین، ده‌بوایه‌ به‌ سه‌مای دیۆنیزۆسی، به‌ره‌و پێشوازی بڕۆین. بۆیه‌ ئه‌گه‌ر مرۆڤ توانایی ڕووبه‌ڕوو بوونه‌وه‌ی ڕاسته‌قینه‌ی له‌گه‌ڵ حه‌قیقه‌تی تراژیکی هه‌ستیی ببوایه‌ ئیدی په‌نای بۆ ئاوات و وه‌همی عه‌قڵ و ئه‌خلاق یان جیهانی وێنه‌کان نه‌ده‌برد. که‌واته‌، به‌ پێچه‌وانه‌ی ئه‌فلاتوون که‌ دانیشتوانی نێو ئه‌شکه‌وته‌که‌ به‌ هێمای بیری منداڵانه‌ و خه‌یاڵی ده‌زانێت، ڕێک حه‌قیقه‌ته‌. حه‌قیقه‌تی دنیا تراژیک‌، ڕه‌نج و نایه‌کسانی و په‌ژاره‌یه‌. تاریکیی ئه‌شکه‌وت هێمای تاریکیی دنیا و ڕاستییە تراژیکەکەیه‌تی. باسی ئێمه‌ سه‌باره‌ت به‌ نیچه‌ نییه‌ به‌ڵام خاڵێک هه‌یه‌ که‌ بە باس کردنی هیچ شتێک له‌کیس ناده‌ین، خاڵی کوێریی ئه‌ندیشه‌ی نیچه‌یه‌. ئه‌و له‌ ناسیاریی ئاخێزگه‌ی ئاپۆلۆن له‌گه‌ڵ زه‌رده‌شتدا، له‌ کتێبی "وه‌های گوت زه‌رده‌شت" لێهاتووییه‌کی تایبه‌تی له‌خۆی نیشان داوه‌ به‌ڵام له‌ ناسینی دژبه‌ره‌که‌ی واته‌ دیۆنیزوس به‌هه‌ڵه‌دا چووە و ئاخێزگه‌که‌ی نه‌ناسیوە و به‌ مه‌شخه‌ڵێکی گڕداره‌وه‌ له‌ ڕووناکایی شارستانیه‌تی یۆناندا به‌دوای تاریکیی دیۆنیزۆس ـدا ده‌گه‌ڕا، بێ خه‌به‌ر له‌وه‌ی که‌ به‌ وته‌ی کاسیر دیۆنیزوس – وه‌رگێڕانی یۆنانیی هه‌مان زاگرۆسه‌ و سه‌مای دیۆنیزوسی له‌ به‌رانبه‌ر تراژدیای ژیان هه‌مان ئایینی میترایی ماده‌کان و هه‌ڵپه‌ڕکێی کوردییه‌.

میتراییه‌کان که‌ تراژدیای جیهانیان ناساندبوو و قبووڵیان کردبوو، لەبری هه‌ڵاتن لێی و خۆخهڵە‌تاندن به‌ وه‌هم و ئاواتی خۆر و جیهانی وێنه‌کان، ڕۆیشتنه‌ نێو تاریکیی ئه‌شکه‌وته‌وه‌ که‌ هێمایه‌ک له‌ تاریکیی دنیایه‌ و به‌ خواردنی شه‌ڕاب و گۆشت و قوربانی کردنی مانگا/کوشتنی مانگا و خۆر که‌ هێمایه‌کە له‌ پیرۆزییه‌کانی ئاسمانه، سه‌ما و هه‌ڵپه‌ڕکێ و شایی دیۆنیزۆسییان ده‌کرد.

"گاتاکان" له‌ سه‌رکۆنه‌کردنی دیوسنان(میترایی) ده‌نووسێت: " وانه‌ی ڕاسته‌قینه ده‌فه‌وتێنن، بانگەشەی ئەوە ده‌که‌ن که‌ مانگا و خۆر له‌ خراپترین شته‌کانن که‌ به‌چاو ده‌بینرێن. ئه‌وانه‌ شوێنکه‌وتووی درۆن و به‌دژی ئه‌شه‌ن" (گاتاکان: 10/23). هه‌روه‌ک‌ پێشتر گوتمان، میترا له‌دوای له‌دایکبوونی له‌ دڵی به‌رده‌وه‌، یه‌که‌مین کارگه‌لێک که‌ ده‌یکات ڕاوکردنی خۆر و کوشتنی مانگایه‌. به‌م هۆیه،‌ نیبرگ بەتەواوی ئه‌م بڕگه‌ له‌ گاتاکان بە ئاماژه‌ به‌ میتراییەکان ده‌زانێت (نیبرگ به‌ نقل از رضی، همان: 250) که‌ به‌دوور له‌ نووری خۆر له‌ تاریکایی ئه‌شکه‌وته‌کاندا، به‌ کوشتن (قوربانی کردن)ـی مانگا ده‌پڕژێت و سه‌ما و شایی ده‌کات. ئایینی قوربانی و هۆم خواردنه‌وه‌ له‌ پاش ئاوابوونی خۆر له‌ تاریکیی ئه‌شکه‌وت، شه‌وانه‌، بۆ ڕه‌زامه‌ندیی ئه‌هریمه‌ن که‌ هێمای تاریکی و لێڵی بووه، بوو(رضی، 1381: 135). که‌سێک که‌ گه‌یشتبێته‌ پله‌ی تێگەیشتن لە نهێنییه‌کانی دینی(میترا) ده‌مامکێک کە‌ له‌ قاڵاوە له‌سه‌ر ده‌کات. حه‌وت خوانی مێهری، به‌ پێچه‌وانه‌ی حه‌وت خوانی عیرفانی، له‌ نووره‌وه‌ بۆ تاریکی و له‌ وه‌همی ڕووناکییه‌وه‌ بۆ هه‌قیقه‌تی تراژیکی جیهانی تاریکه‌. عارفی مێهری نه‌ک خه‌رمانه‌یه‌ک له‌ نوور، به‌ڵکوو ئه‌ستێرۆکێک له‌ قاڵاوه‌. ده‌ربازبوون نه‌ک له‌ تاریکییه‌وه‌ بۆ نوور، به‌ڵکوو ده‌ربازبوون له‌ نوور و ئاواته‌وه‌ بۆ تاریکی و ژێر زه‌وییه و بەپێچەوانەی‌ ئه‌فلاتوون و عیرفانی ئێرانییه‌ و نه‌ته‌نیا له‌ تاریکیی ئه‌شکه‌وت و دوور له‌ نووری خۆر به‌ڵکوو، سه‌رنجڕاکێشه‌ هۆم، خواردنه‌وه‌ی سەرخۆشکەر ده‌خۆنه‌وه‌ و سه‌ما و هه‌را و شایی ده‌که‌ن (گیمن، 1378: 71) و تراژدیای ژیان به‌ سه‌مای دیۆنیزۆسی به‌سه‌رده‌به‌ن که‌ زه‌رده‌شت له‌ دژبه‌ریی له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌دا به‌رگری له‌ خۆر و ئاگر و نوور  ده‌کات و تاریکی و ئه‌شکه‌وت به‌ هێمای نه‌زانین و ئه‌هریمه‌ن ده‌زانێت. بەڵام بەپیێ ئەوەی کە ئەشکەوتی میترایی لە ناو ئیزەدیان ماوە بەڵام واتای زەینی (مێشکی) لە میترایی بووەتە زەردەشتی. ئەشکەوت لە میترادا جێگای کوشتنی گا و هەڵپەرکێ و خواردنەوەیە بەڵام ئیستا بووەتە جێگای چلە گرتن و قوربانی کردن.

باسی تراژدی یان کارەساتمان کرد. با بە واتایتر لێکۆڵێنەوە بکەێنە سەر ئەم بابەتە و لە تەفسیری واڵتر بنیامینیش کەڵک وەربگرین. لەم وێنەدا دەوێنین، میترا لە گوشەی لایەن راستە لە سەری وێنەکەدا، سواری ئەسپ و بەرەو بەر دەڕوات بەڵام رووی بەرەو پشتە و بە پێچەوانەی ڕویشتنی روبەبەر بۆ پشتی خۆی زوومی کردوەسە خاڵێک، ئەو خاڵە گرنگە چییە. کە میترا مەسیری ئەسپەکان، چاوی لێ دەکات؟ پێش شروڤەی خۆم سەردانێکی بنیامین بۆ لیکۆڵێنەوە لە سەرم ئەم وینە بکەین. عەٶبەت بنیامین میترا ناناسێت بەڵام شروڤەکەی لە سەر وینەکە، شەکێ نایەڵێت کە میترایە. بنیامین لە وتارێکدا باسی نەقاشی نەقاشێک دەکا کە ناوی لە بیرم نەماوە بەڵام وەکو ئەو وێنە ئەڵێت فرشتەیکە کە ئەسپەکان یا نەسیمی با بەرەو پێش دەیبەن بەڵام خوئ پشتی سەری زوومی کردوەسە خاڵێکی سرنج.  ئەو نەسیم و مەسیری یەسپە مانای چییە و هەڵگەڕانەوە و زوومی میترا واتای چییە؟ ناوبراو دەڵێت، نەسیمی بەرەو پێش، مانای پێشکەوتن بەرەو داهاتوو و هۆمید بە چارەسەری کێشەو ئاڵوزەکانە و ریکهاتی مەدینەی فازلەیە وەکوو ئەفلاتون و مارکس یان بەهەشتی مەسیح و ئیسلام بەڵام گەڕانەوە و زووم بە پێچەوانەی ڕویشتنی ڕێگە، ناهومیدی و دیتنی کارەساتی وەکوو ئاشویتسە. یانی کسانێک کە دروشمی مەدینەی فازلە ئەدەن، کارەسات زور دەجولقێنن بۆ گەیشتن بە ئامانجیان وەکوو قاتلو لە رێگای بەهەشتی خۆدا یان نژاد بەرتری نازیسم و کمونیسمی بێ چینی مارکس. بەڵام خاڵی زوومی میترا(بو بوتەی بنیامین فرشتە) کوشتراوەکان نازیسم وەک ئاشویتس دەبینێت، کوشتراوەکان و پێکدادانی ئیسلام و هیتلر و ئێستالین دەبینێت نە دروشمە جوانەکانیان، کوا کامیان توانی ئەو بەهەشت ئیدعایان ئەکرد بیخۆلقێنێت؟ ئەوەسە کە نیچە دەڵیت بسە ئیتر دوهەزارساکە مۆسەکێن خۆدا و مەدینەی فازلە و .... ، دەخۆن بە جێ گۆڵداننی خوتان، کارەسات ژیان بە رەقسی دیونیزۆسی(هەڵپەرکێ میترایی)، قەبووڵ بکەن. ئیستا لە ڕوانگەی میترایی کوردی دەبێ چون شروڤەی لەسەر بکەین؟ لە سمینارەکە پرسیاریان لط کردم بۆ میترا لە تاریکی ئەشکەوت ریوورەسم گاکۆژی بە جێ دێنێت؟ سەرەڕای ئەوە کە گا هێمای تەوەهۆمات و مۆسەکنی ئاسمانیی وەک بەهەشت و مۆنجییە، تاریکی ئەشکەوت، هێمای کارەسات ژیانە. وڵامم دانۆ چوون شەنگال و ئەنفاڵ کارەسات و تاریکە تاکی موسەکن رووناکی دەخۆن؟ کام موسەکن شەنگاڵ تەوجیە دەکات؟ ئەو تاریکییە تاریکی ئەنفال و هەڵەبجە و ویەن و میکۆنۆس و رژیمی بەعس و رژیمی سێدارە و.... . ڕویشتن بەرەو پێش میترا کۆشتنی گایە هروا لە وێنەکەدا ڕوونە کاتی کوشتنی گا، میترا چاو لە پشتسەری دەکات و بە زاهری چاوی بۆ هەتاو دەڕوانێت لە حاڵێکدا دوس یان هەم مانای خور، یانی گا دەکوژێت. لە سەری میترا و مەشخەل رووبەسەر، نەخشی ئەستێرە کێشراوە بەڵام لە پشتی میترا کە چاوی لێ دەکات، مەشخەل روبەخوارە و خور کێشراوە. میترا/پەیمان باش دەزانێت کۆشتنی گا/شەریعەت، پایانی تەوەهومات یان موسەکن خواردن نییە، ئەوە خاڵە تراژیکە کە سرنجی ئەدات، خوری خویڕییە. دەزانێت دووبارە خور سەرهەڵئەدات و سەرهەڵدانی خور، کوتایی گریبەست و ئەقڵ و بەرامبەریە و سەرهەڵدانی شەریعەت و رەوایی متافیزیکی و سلسلە مراتب سیادییە. چوون هەتاو بە وتەی پسپوران لە ناو نەتەوانی ئیستبدادی و چینایەتی وەک ئێران/زەردەشت پیروزە لە ناو ماد کە بە پەیمان/میترا دیاکۆ هەڵدەبژێرن، هەتاو شەڕە. ئەو چاوی لێ دەکات دەزانێت هەتاو سەرهەڵئەداتو و بە ناو ڕووناکی خور لە قتل و عامی بیستونی مادەکان تا ئەنفاڵ و شەنگاڵ چە تارییکیانێ ڕوو نادات. ئەوەسە کە کوتاپاتس لە پشت میترا لە ژێر نەخشی خور، مەشخەڵی روبەخوار گرتووە و ناهۆمید و غەمگینە بە پێچەوانەی کوتس کە پێشۆی میترا لە ژێر نەخشی ئەستێرو و شاداب و خوشحاڵە. غەمگینی کوتوپایس بە رەنگی شین(رەنگی ئاسمان کاتێک خور هەیە) بە ثێچەوانەی رەنگی پرتەقاڵی کۆتوسە کە رەنگی ئاسو لا کاتی ئاوابوونی خور و هەڵهاتنی میترایە.

مەشخەڵ و تاریکیی ئەشکەوت

ئەشکەوتی میتراییەکان بە مێهرابە ناوزەد کراوە. مەڕ و ئاو. چوونکە لە ئەشکەوتانێکدا گا دکوژن کە ئاوی هەیە، هەروەکوو مێهرابەی لالش کە کانیی ئاوی هەیە. مێهرابەی میتراییەکان کە جێگای خوشی و هەڵپەرکی و خواردنەوەیە دەبێتە محراب ـی ئیسلام کە جێی نوێژو دوعا و "هەڕگ"بەسەرییە.  ئێستا ئیزەدییەکان ئەشکەوتی تاریک و مەشخەڵیان هێشتووەتەوە، بەڵام لە پەنای ئەم سیمبولە میتراییە، پێروزبایی هەتاویش هەیە کە پاشماوەی میترا نییە بەڵکو کاریگەریی زەردەشتی لەسەر دیارە. ئیزەدی وەکوو پیرشالیار لە کاتی ئاوابوونی خۆر، چوارشەممەسوری دەست پێ ئەکەن و مەشخەڵ دادەگیرسێنن. سوور هەم مانای شایی و زەماوەندە (زەماوەندی پیرشالیار) هەم مانای ڕەنگی ئاسۆ یان ئۆفۆقە. لە کاتی دانیشتن و ئاوابوونی خۆر، ئاسۆ ڕەنگی سوورە. لە جەشنی چواەشەممە سوری، دەبینین کە بە سەر ئاگردا دەپەڕن و بێ ڕێزی پێوە دەکەن ئەوە بوو کە زەردەشتی تێکدا و توڕەی دەکات بۆ دژبەری لە تەک میترا.  هەروەکوو ئەمڕۆ، ئیزەدی میترا بە تاریکی ئەشکەوتو و مەشخەڵ ناسراوە، له‌ به‌ردنووس و وێنه‌گه‌لێک که‌ له‌ له‌دایکبوونی میترا به‌ده‌ست هاتووه‌، کوڵاوێکی "فریژ"ی له‌سه‌رە و له‌ ده‌ستی چه‌پیدا مه‌شخه‌ڵ و له‌ده‌ستی ڕاستیدا چه‌قۆ هه‌یه‌ که‌ به‌‌م چه‌قۆیه‌ ده‌بێت ڕۆژێک گا بکوژێت (هینلز، 1385: 124).

 

 یه‌که‌مین شه‌ڕی میترا، بۆ ڕێکخستنی کاره‌کانی خۆی لە پاش له‌دایکبوونی، شه‌ڕ له‌گه‌ڵ خۆر و شکستدان و به‌چۆکدادانی خۆره‌(رضی، 1381، 304-297). له‌ گاتاکانیشدا میترا وه‌کوو بکوژی مانگا و شکستده‌ری خۆر ناسراوه‌ (زنر و لومل به نقل از بیانکی، کلوسکا، همان، 48). که‌وایه‌ میترا نه‌ ته‌نیا خۆر نه‌بووه‌، به‌ڵکوو له‌ بنه‌ڕه‌تدا خۆی به‌ دژبه‌ر و دژه‌خۆر ده‌زانێت. "بیوار" بڕوای وایه‌ که‌ میهر پێوه‌ندی له‌گه‌ڵ خودای ژیرزه‌وی یان جیهانی مردووه‌کانی نێوانچۆم واته نه‌رگل دا(هادس)هه‌یه‌ (هنسمن، همان، 255). مه‌شخه‌ڵێک که‌ له‌ده‌ستی چه‌پی میترادا هه‌یه‌ هێمای دژه‌خۆره‌ و مه‌شخه‌ڵ له‌ ئه‌شکه‌وته‌ تاریکه‌کان و له‌ شوێنێکدا که‌ نووری خۆری لێ نییه،‌ که‌ڵکی لێ وه‌رده‌گیردرێت، لە شوێنێک که‌ نووری خۆر هه‌یه‌ ئیدی پێویست به‌ مه‌شخه‌ڵ نییه‌.

میهر به‌ پێچه‌وانه‌ی خۆر و پاش‌ ئاوابوونی خۆر هه‌ڵدێت و پێش هه‌ڵهاتنی خۆر، ئاوا ده‌بێت. میهر و خۆر له‌ زۆربه‌ی نووسراوه‌کانی دینی پاڵه‌وی، پازه‌ند و میهریشت ـدا، دوو خودای جیاوازن (ورمازرن، 1345: 8). " میسه‌ره‌، بەرلە خۆر له‌ کێوان (چیاکان) ......ئاشکرا ده‌بێت و دەردەکەوێت....له‌ کاتی ئاوابوونی خۆردا ده‌ست ده‌کات به‌ پاسه‌وانی..... سووڕانه‌وه‌ی ئه‌و له‌ ڕۆژئاواوه‌ به‌ره‌و ڕۆژهه‌ڵات..."(میهریشت، کرده‌24). که‌وایه‌، میترا هیچکاتێک خۆر نه‌بووه‌ و زۆرتر خودای شه‌و و ئه‌ستێره‌یه‌ تاوه‌کوو خۆر و ڕۆژ و هه‌ڵهاتن و ئاوابوونیشی  پێچه‌وانه‌ی خۆره‌. له‌ ڕۆژئاواوه‌، پاش ئاوابوونی خۆر هه‌ڵدێت و له‌ ڕۆژهه‌ڵاته‌وه‌ پێش هه‌ڵهاتنی خۆر، ئاوا ده‌بێت. له‌ ڕاستیدا هه‌ڵهاتنی خۆر، ئاوابوونی میترایه‌(هه‌ر به‌وجۆره‌ی که‌ هه‌ڵهاتنی ئێرانییه‌کان و زه‌رده‌شت ئاوابوونی ماده‌کان و میترا بوو) هه‌ربۆیه‌، میهر هیچکاتێک نه‌ دین بووه‌ و نه‌ خۆر(اشتیانی، بی تا: 32). ئیزەدی،ئەویە کەمەشخەڵ و ئەشکەوتە، میتراییە، بەڵام هەتاو، لادان لە میترایە. بەڵام ئیزەدییە بەڕئزەکان ۆیان دەڵێن خورە، زوربەی وینەی سەر بەردەکان کە کیشراون نە خور بەڵکو گۆڵی نیلوفرن.

یەکێک لە سیمبولە فرە زۆرەکانی لالش کە لەسەر بەردەکانە  میهراوەکە/مەعبد، کێشراوەنەتەوە، نەخشی نیلوفەرە. من پێشتر لە کتیبەکەمدا گوتوومە نیلوفەر سیمبولی میترایە، چوونکە نیلوفەر پێش هەڵهاتنی خۆر، گوڵپەڕەکانی دەکاتەوە و کاتێ خۆر هەڵدێت، دەێبەستێت. بەڵام ئەو نەخشانە  لەلای ئیزەدیەکان، خۆیان خۆر بوو و، منیش سەرسام بووم کە خۆر بن. ڕاستییەکەی منیش نەمزانی نیلوفەرە یا خۆر تا دۆینێ کە لەگەڵ جەلیل ئازادیخواز سەردانێکی لالشمان کرد، گوتی خۆر نییە، نیلوفەرە، زۆرم پێ خۆش بوو زۆر بە شوێنیدا گەڕاین، دەرکەوت کاک جەلیل ڕاست دەکات. ئەویش نیشانەیەکی تری میترای بوونە کە، بەداخەوە خۆیان وادەزانن خۆر یان هەتاوە.

 پرسیار ئەوەیە کە بۆ بووەتە خۆر؟ ئێرانیە زەردەشتییەکان، سەرەڕای ئەوەی کە میترای ڕەسەنی مادییان لەناو برد، بە وتەی هینتز هەموو شوێن و ئەشکەوتەکانی میتراییان وێران کرد، بەڵام هەر بە لەناوبردنی ئەمانە رازی نەبوون. بە هۆی ئەوە کە میترا لە ناو مێشک و باوەڕی خەڵکدا هێلانەی کردبوو، ئەوان هاتن لە هەمبەر میترای ڕەسەنی مادی، میتراێکی درووستکراوی زەردەشتییان ساز دا کە لە بری کوشتنی گا، بوو بە قوربانیی گا و، لە باتی دژایەتی خۆر بوو بە خۆرپەرەست و، هەڵپەرکێیان گوڕی بۆ  زکری عیرفانی. چوون  ئێمە ئیتر دەق و دەسەڵاتمان نەبوو، دواتر لە چاویلکەی زەردەشتی/ ئێرانی، میترامان پێ ناسرایەوە. ئەوەیە کە لەگەڵ ئەوەی کە هێشتاش سیمبولەکانی ماون، بەڵام مانای زرەدەشتی و دژە میتراییان بە خۆوە گرتووە.

هەروەها ڕۆژیی سمینارەکە من بە ئیزەدیەکانم گوت وا هەست دەکەم، تاووس مەلیک هەر ئەو سیمورغە ئەهریمەنیەیە کە بە پەڕی تاریکی خۆی بۆ بەرگری لە ڕۆستەمی میترایی، ڕووناکیی چاوی ئیسفندیاری زەردەشتی دەگرێت، تاوس مەلەک هەر سیمورغی میتراییە بەڵام برایانی ئیزەدی قەبوڵیان نەکرد، منیش فرە پێداگریم نەکرد هەتا دۆینێ لە گەڵ کاک جەلیل نەخشێکی سیمورغیشمان دۆزییەوە و دڵخۆش بووم بە گریمانەکەی خۆم.

گاکوژی 

سەرەڕای هەبوونی گاکوژی لە ناو ئیزەدیەکاندا، ئەم ڕێووڕەسمە لەناو هەورامییەکان بە ناوی پیرشالیار و لەناو یارسانەکانیش بەڕێوە دەچێت کە ئاماژەی پێ دەکەێن، بەڵام بە داخەوە مانای ئیسلامی و زەردەشتی بە خۆی گرتووە. ئێستا با بزانین گاکوژی چ پێوەندییەکی لەگەڵ ئایینی میترا هەیە؟

ئامانجی سه‌ره‌کیی میترا کوشتنی مانگای پیرۆزه‌ (زنر، لومل، بیانگی در‌ کلوسکا، 1385، 48). له‌ ڕاستیدا سه‌رنجڕاکێشترین چیرۆکی میترا، شه‌ڕکردن له‌گه‌ڵ مانگای سه‌ره‌تاییه‌ (رضی، 1381، 304). له‌ سه‌رجه‌م به‌ردنووسه‌کان و ئه‌و به‌رهه‌مانه‌ی که‌ له‌ ڕێوڕه‌سمه‌کانی میترایی له‌ ئه‌شکه‌وته‌ تاریکه‌کاندا به‌جێ ماوه‌، وێنه‌ی میترا له‌ کاتی کوشتنی مانگایەک که‌ مارێک لەدەوری ئاڵاوه‌، کێشراوه‌تەوە (فون گال، کلوسکا، هه‌مان، 578). به‌ڵام ڕاستییه‌که‌ی ئه‌وه‌یه‌ که‌ ئه‌مه‌ نه‌ قوربانی کردنی، به‌ڵکوو کوشتن و شه‌ڕکردن له‌گه‌ڵ مانگایه‌. ئێرنێست ویل له‌ وتاری " ئاخێزگه‌ و سرشتی دینی میترا"دا به‌ دروستی ئه‌م پرسیاره‌ی هێناوه‌ته‌ ئاراوه‌ که‌ ئایا ئه‌مه‌ قوربانی کردنی مانگایه‌ یان کوشتن و لێدانی مانگا؟ " تا ئێستا هه‌مووان به‌ ئاسووده‌ییه‌وه‌ له‌ وشه‌ی قوربانیی میترایی که‌ڵکیان وه‌رگرتووه‌. به‌ڵام ئایا له‌ ڕاستیدا له‌م وێنانه‌دا مه‌به‌ست قوربانی کردنه‌؟ .... قوربانی چۆکی داداوه‌ و که‌وتووه‌. قوربانیکه‌ری مانگا، ئه‌ژنۆی چه‌پی له‌سه‌ر پشتی مانگا داناوه‌ و ... خەنجەره‌که‌ی له‌ شانی مانگا چه‌قاندووه‌. ئه‌م وێنه‌یه‌ له‌گه‌ڵ هیچ وێنه‌یه‌کی ڕاستینه‌ یه‌ک ناگرنه‌وه‌... پێی خودا له‌سه‌ر پشتی مانگا... که‌ له‌ زۆربه‌ی وێنه‌کاندا ئه‌وانه‌ی سه‌رکه‌وتوون، ڕکابه‌ری خۆیان ده‌ڕمێنن و پێیان به‌ هێمای سه‌رکه‌وتن له‌سه‌ر پشتیان داده‌نێن.

 هێکتۆر بۆ کوشتنی پاترۆکل له‌ پشته‌وه‌ لێی نزیک ده‌بێته‌وه‌ و سه‌ری پاترۆکل به‌ره‌و دواوە ده‌گێڕێت... یان هێرکوول بۆ کوشتنی ئمازون، پێی چه‌پی خۆی له‌سه‌ر پێی ڕاستی به‌رانبه‌ره‌که‌ی داده‌نێت ... که‌وایه‌ ئه‌مه‌ نه‌ قوربانی کردن به‌ڵکوو پێکدادان بووه‌؟ ...  کوشتنی ڕۆژهه‌ڵاتییه‌ک به‌ ده‌ستی مه‌قدوونییه‌ک له‌ که‌ژاوه‌یه‌کدا به‌چه‌شنی وێنه‌ی مانگاکوشتنی میترایه‌... سه‌رکه‌وتووان، به‌زیوه‌کانیان به‌پشته‌وه‌ له‌ زه‌وی ده‌ده‌ن و پێیان له‌سه‌ر پێی ئه‌وان، سه‌ری به‌ره‌و پشت و شمشێر له‌ پشتی ده‌چه‌قێنن...." ( ویل در‌ کلوسکا، همان، 583 -  584). که‌واته‌، به‌وشێوه‌یه‌ که‌ ویل به‌ دروستی شرۆڤه‌ی کردووه‌، ئه‌مه‌ نه‌ک کرده‌وه‌ی قوربانی کردن به‌ڵکوو کوشتن و شه‌ڕکردن له‌گه‌ڵ مانگایه‌ که‌ دواتر که‌ میترا، مۆرکی زه‌رده‌شتیی خوارد، واتای کرده‌وه‌ی کوشتنی مانگا  بۆ قوربانی کردن گۆڕدرا. هه‌روه‌ها که‌ فون گاڵیش ئاماژه‌ی پێکردووه‌، قوربانی کردن(کوشتنی)ی مانگا له‌ ئایینی میترادا، له‌گه‌ڵ دینی ئێرانییه‌کان (زه‌رده‌شت) دژایه‌تیی هه‌یه‌ که‌ دژی کوشتنی مانگایه‌. ئێرانییه‌کان، ئه‌هریمه‌ن به‌ بکوژی مانگا ده‌زانن (فون گال، کلوسکا، همان، 574). " ڕۆڵی قوربانیکه‌ر، پێش ئه‌وه‌ی که‌ بدرێته‌ ئه‌هریمه‌ن، ڕۆڵی میترا بووه‌ که‌ مانگای نێر (گا) ده‌کوژێت" (گیمن، 1378، 53). هه‌روه‌ها لومل له‌ ڕاڤه‌ی یه‌سنای 29دا، سکاڵای مانگا سه‌باره‌ت به‌ شوێنکه‌وتووانی میترا ده‌زانێت (لومل ‌به نقل از بیگن‌، کلوسکا، 1387، 60-61). که‌واته‌، زه‌رده‌شت، میترا وه‌کوو ئه‌هریمه‌ن ده‌ناسێت و ئه‌هریمه‌نی زه‌رده‌شت هه‌مان میترایه‌.

به‌رده‌نگی کێبه‌رکێی زه‌رده‌شت، ئایینی میترا بوو که‌ له‌ ئه‌شکه‌وته‌کان، مانگایان قوربانی ده‌کرد و ئاوی مه‌ستی­هێنه‌ری (سەرخۆشکەری) هۆمیان ده‌خوارده‌وه‌ (هینتس، 1386: 75). که‌وایه‌، به‌ ڕاپه‌ڕینی دینی زه‌رده‌شت، میهر بووه‌ بە دێو و دژه‌خوا (بیانگی، در‌ کلوسکا، 1387، 48). زنێر و لوملیش ئه‌وه‌یان قبووڵ بوو که‌ میترا له‌ گاتاکاندا وه‌کوو بکوژی مانگا و به‌زێنه‌ری خۆر پێناسه‌ کراوه‌ (به‌ نقل از بیانگی، هه‌مان).  "زه‌رده‌شت ئوستووره‌ی کۆنی قوربانیی، به‌قازانجی که‌ له‌ بنه‌ڕه‌تدا سه‌ر به‌ ئێرانی پێش زه‌رده‌شت بوو – کوشتنی مانگا به‌ده‌ستی میترا – به‌ چه‌شنی کرده‌وه‌یه‌کی ناپاکانه‌ له‌گه‌ڵ ئه‌نگره‌، مینیۆ (ئه‌هریمه‌ن) گرێ دایه‌وه‌ (بویس، 1381: 50). هه‌ربۆیه‌ زه‌رده‌شت، میترای به‌‌ ئه‌هریمه‌ن و دوژمنی یه‌که‌می ئه‌هوور‌امه‌زدا و دینی پاکی زه‌رده‌شت ناساند. میترا که‌وتۆته‌ به‌ر لۆمه‌ی پێغه‌مبه‌ریش (مولتون، 1387: 61 – 62). "میهر له‌ دینی زه‌رده‌شتدا، نوێنه‌ری ئه‌هریمه‌نه‌ و له‌ دینی زه‌رده‌شتیدا ناوی شه‌یتانه‌." (هینلز، 1385: 128). شه‌یتانێک که‌ بۆ دینی ئیسلام و یه‌هوود و مه‌سیحیش گوازرایه‌وه‌ (بهار، 1384: 421). بەڵام زەردەشت لەگەڵ هەموو دژایەتییەکی کە هەمبەر گاکوژی میترای کرد، نەیتوانی ئەم ڕێوڕەسمە لەناو ببات، ئەوە بوو کە بە پەسندکردنێکی ڕواڵەتی، مانا گوڕا و کردی بە قوربانی کردنی گا کە ئیسلامیش ئەم قوربانیی کردنەی وەرگرت. بەڵام گاکوژی لە ناو میتراییەکان، بە هۆی ئەوەی کە گا، هێمای ئاسمان و ڕوحانیەت بوو، بۆ هەڵپەرکێ و شایی و خواردنەوە بوو کە شەڕابی ئەوان تێکڵاوی گیای هئومە لەگەڵ خوێنی گا بوو بەڵام کاتێ ئیسلام و زەردەشت، جێی میتراییان گرت و کوشتنی گا بوو بە قوربانی کردن، شایی و خۆشی و هەڵپەرکی بوو بە زکری خودا و سەما و نوێژ و دوعا یان هەمان عیرفان. هەر بۆیە ئەمڕو بە هۆێ ئەوەی کە ئیسلام و زەردەشت بە سەرمان سەپاوە، سیمبۆلی میترا لە ناومان بە تایبەت لە ناو ئیزەدی، پیرشالیار و یارسان ماوەتەوە بەڵام واتای زەردەشتی بە خۆیەوە گرتووە و سەرەڕای ئەوە ناوی دەنێن قوربانی کردن، دوعا و نۆێژ و زیکر دەکەن، ئەمە لە حالێکدایە کە هەم لە ناو ئیزەدییەکان هەم لە هەورامان، کێڤێ (چیایەک) بە ناوی گاکوژان هەیە.

پێویستە ئاماژەێکیش بە گاکوژی پیرشالیار و گاکۆڵ کوژی و کەڵە شێرکۆژیی یارسانەکان بکەین تا وێکچوونی لە گەڵ میترای مادی بسەلمێنین کە بەداخەوە زۆرم بینیوە لە ڕاگەیاندنەکاندا بە زەردەشتی شروڤە دەکرێت.

پێش هەمووشتێ بڵیم پیرشالیار کەس یان کەسایەتی نییە، سەمبۆلە کە قاپی کەسی بە خوییەوە گرتووە. "پیر" سیمبۆلێکی میتراییە. لە حەوت خانی میترا دوایین قۆناغ، قۆناغی پیرە. بەڵام پیری میترایی بەپێچەوانەێ شیخی عیرفانی، سیمبولی مەعنەوییەت و نزیکی لەگەڵ خوا نییە بەڵکوو دابڕان لە متافیزیک و ڕۆحانییەت و پاک کردنی جەستە لە ناوەڕۆکی ڕووحە، هەر ئەوەشە کە هومە و شەڕاب دەخۆن و هەڵپەرکێ دەکەن، چوونکە میترا ئایینێکی شایی و خۆشی و زەوینییە و گرێبەستێکی کۆمەڵایەتییە ئیتر هیچ ڕووح و یاسا و شەریعەتێک پێش گرێبەست واتای نییە. گرێبەست دەستپێکی حەق یاسایە و ڕێکنەکەوتن، بێ یاساییە. ئەوەیە "فۆکۆ"ش سەبارەت بە شتێکی تر دەڵێ، بە پێچەوانەی ئیسلام و زەردەشت و ئەفلاتوون و عیرفان، ڕووح بەند یان قەفەسی جەستەیە. چوونکە ڕووح و دین، لە سەرەتاوە هەتاکوو ئێستا، ئامرازی دەسەڵاتداری و سەرەڕۆیی بووە وەکوو زوڵم و خۆسەپاندنی ئیسلام و داعیش و ...تاد، کە بە ناوی مەعنەوییەت، دین و یاسا/ شەریعەت، داسەپاوە. کە گادەکوژن، میترای دەکۆژن و گا هێمای ڕووح و متافیزیک و ئاسمانە، ڕێگەی زاڵ بوون و پۆلێنبەندی سیاسەت(ریکخستنی ستونی) دەگرن کە کەسانێک بە ناوی هەقیقەت، خۆیان بەسەر ئەوانیتردا بسەپێنن. قۆناغی یەکەمی حەوت خانی میترا قاڵاوی ڕەشە، یانی بۆ ڕۆیشتن یان گوزار لە تەوەهۆمات (تراویلکەکان و خیاڵات)ی متافیزیکی (ئەوپەڕجەستەیی) بۆ زەوی و ئازادی بەشەری ڕاستەقینە و جەستە، دەبێ لەهەر چەشنە نوور و ڕووحی بوونێک پاک ببێت و بسڕێتەوە. ئەوەیە کە ئەگەر لە کوردیدا بمانهەوێت دزێوی و خراپەی کەسێک باس بکەین و بڵێن، پیێ دەبێژن "خوێڕی"، کە لە خۆری یان هەتاوەوە دێت. میترائیەکان، لە قۆناغی چوارەمدا دەبن بە شێر، شێر هێمای هێز ـە، هێز یان جەستە و وارسگەیەک بەڵام لە حەوت خانی ئێرانی/زەردەشتی و عیرفانی ـدا، لە قۆناغی چوارەمدا وەکوو ئیسفەندیار شێر دەکوژن.  لە قۆناغی حەفتەمدا تازە دەبن بە پیر. هەر لەو هەڵپەرکێ ـی میتراییدا کە ئیستا بووەسە زکر و عیرفان، گۆرانییەل دەڵێن "ئامان ئامانە یا پیر ئامانە ئەمشەو شەوەکەی عەهدو پەیمانە" یانی قۆناغی حەفتەمی میترا پیرە و پیر بە مانای پەیمان contract. لە فەلسەفە و ئینەکانی تردا، گرێبەست و پەیمان، مانای نییە، چوونکە ئەفلاتوون و موحەممەد و زەردەشت و حەموڕابی و موسا، یاسای خواییان هەیە، لەلایەن خوا یان حەقیقەتەوە هاتوون و مابەقی خەڵک دەبێت ڕێڕەوی یان فەرمانبەریان بن ئەگینا دەبن بە ئاشکەوتی جیهالەت/نەزانی، جنۆکە و کافر، زوحاک و دێو و بێ ئەقڵ، کە زۆر جێی سرنجە سەبارەت بە کورد بە کارهێنراون. بەڵام میترا هاودەنگی و یەکسانییە(ریکخستنی ئاسۆیی)، بەرامبەرییە. مار کە یار و هێمای میترایە، کاتێ گەمیی نووح خەریکە نوقم دەبێت، نووح بانگی دەکات ئەگەر پێش بە کونی ئاوەکە بگری یان پێش بە نوقم بوونی گەمیەکە بگری ، ناتکۆژم. مار بە نووحی گوت بەڵێنی یان پەیمان دەبەستی؟ نووح لەگەڵ مار گرێبەستی بەست و مار بەرگری کرد لە نووقم بوون گەمییەکەی نووح. کاتێ کەشتی ڕزگا بوو، خوا بە نووحی گوت مار دوژمنی منە، بیکۆژە، نووح وڵامی خوای داوە کە بەڵێن و پەیمانم بەستووە، خوا گوتی دەستووری من گرنگە یان پەیمانی مار؟ نووح پەیمانی شکاندو ماری کوشت. نووح بە هۆی ئەمر یان یاسای خوا پەیمان دەشکێنێت. ئەوەیە پیر لە قۆناغی ئاخری میترایی دەبێ لە هەموو ڕووحایەتی و ئاسمان و یاسای ئەزەلی و ...تاد، پاک ببێتەوە تا شیاوەتیی پیر بوون یان گرێبەستی هەبێت. پیر نەک هەر هێمای گرێبەستە بەڵکوو ڕێک خودی گریبەستە. گرێبەستیش، بێ ڕەها بوون لە یاسا و شەریعەت و هەقیقەتی خوایی و متافیزیک ناکریت. هەتاکوو نووح بەناو یان ئەمری خوای دروستکراوی خۆێ، گریبەست نەشکێنێت و ڕەوایی نەدات بە پەیمان شکێنی خۆێ، ئەفلاتوون بە ناوی حەقیقەتی مۆسۆل(جیهانی نموونەکان)، بانگەشەی سەرتر بوونی خۆی لە خەڵک نەکات و لە ژێر بەرپرسیارەتی گرێبەست دەرچێت. محەممەد بە ناوی شەریعەتی خوا و " و قاتلو و قتلوا فی سبیل اللە" گرێبەستی سوڵح و ئاشتی نەشکێنێت و خۆی و قەومەکەی داسەپێنێت. پیر گریبەستێکە کە هیچ کەس بە هیچ بیانوویەک نەیشکێنێت. ئەوەیە کە هەروەک ئاماژەم پێکرد، لە میترادا، بەر لە گرێبەست هیچ ماف و یاسا و شەریعەتێک هەبوونی نییە، گریبەست و ڕێککەوتن بە ڕەزامەندی لە سەر هەر شتێک دەبێتە یاسا و باشی و ناڕەزامەندی و بێ ڕێککەوتن دەبێتە نایاسایی و خراپ. زەردەشت و ئەفلاتوون و محەممەد دەڵێن، ئێمە لەگەڵ خوا یان ڕاستیی متافیزیکی گرێبەستمان هەیە، ئەو ڕاستییە نە کەس بینیویە نە بێجگە لەو ناوبراوانە کەس دەتوانێت دەستی پێ بگات، ئەوەیە هەموو یاسا و گریبەست و ئەخلاقێ بە ناو یاسای نادیار خودایان کە هرە خاستی خویانە بە ناو خۆدا و حەقیقەت دایئەسەپێنن، دەبەنە ژێر پرسیار و خەڵک نە لایەنێ لە توافق و گریبەست، بەڵکوو یەبێ ببنە فرمانبردار و کویلەێ حەقیقەتی درووستکراوی ئەوان. بۆیە میترا و کورد لە هەموو دینە متافیزیکەکاندا دەکەونە بەر نەفرەت و دەبنە شەڕ (خراپی) وشەیتان. لە زەردەشتدا، ئەهریمەن و دێو و زوحاک، لە یونان، مدوسای قژمار و هادس کە هەمان شەیتانە لە ئایینی جولەکەدا دەبنە جنۆکە و لە ئیسلامیش جنۆکە و زەندیق و کافر، لە مەسیح و ئاگوستین ـدا دەبنە شاری زەوینی جیهالەت و نەزانی و...تاد. چونکە پێویستیی گرێبەست یان میترا، بەرامبەر بە تاکەکان و خەڵکە و کەس ناتوانێت بە ناوی هەقیقەتی خوایی، خۆی و قەومی داسەپێنێت. پێویستیی زوڵمی ئەوان بە ناوی هەقیقەتی ئاسمانی، تۆراندن و ڕەتکردنەوەی میترایە و هەروەها پێداویستی میترا/گرێبەست، تۆراندن و ڕەتکردنەوەی هەقیقەتە ئاسمانییەکانە. بۆیە میتراییەکان دەڕۆنە ئەشکەوتە تاریکەکان و دوور لە خۆر ریورەسمی گاکوژییان بەڕێوە دەبرد و گا کە هێمای ئاسمان و شەریعەتی ئاسمانییە دەیانکوشت و سیمبولیان مار بوو کە هێمای ئەقڵی بەشەری و ئازادی ورەیە.

 پیرشالیار یانی شهریار (پاتشا). یانی شای هەڵبژیراو. شالیار لە شەریار دیت ریشەی لە xashathra_vairya بە مانای شای هەڵبژیراوە(محەمەد، ٢٠١١،٣٠٠ ). هەروا گوتمان پیر هێمای گریبەستە و پیرشالیار یانی شایەک کە و گریبەست کۆمەڵایەتی هەڵبژیراوە.  هەروەکوو یارسان بە مانای "یاری سان" یان یاری شایە یان سان/سولتانی هەڵبژیراوە. هوخشترەیش هەر مانای شای هەڵبژیراوە.   شا لە میترایی ـدا بە پێچەوانەی نەتەوەکان و ئایینەکانی تر، خوایی نییە، لە خەڵک جیاواز نییە. شا وەکوو دیائۆکۆ، بە پێی گرێبەست هەڵدەبژێردرێت نەک مافی خوایی یان تومی شایانە. ئەوەیە کە هەر لە ناو خەڵکەو خاڵێکی گرنگی ئاسمانی و نژادی جیاواز لە خەڵکی نییە. لە ڕاستیدا مانای ئەوەیە، شا یاری خەڵکە و ڕەوایی شا لە گرێبەست و یاری خەڵک پێکهاتووە نەک مافی خوایی شایەکان. هەروەک گوترا "خەشە" کە بە گوتەی بنونیست وشەیەکی مادییە، هاومانای هێز و "زەوین"یشە. یانی زەوین و خەڵک و ڕەوایی زەوینی یان هەمان گرێبەستی کۆمەڵایەتی، بناغەی هێزو دەسەڵاتی "شا"یە بە پێچەوانەی ئێران و سامی و ئەفلاتوون کە بانگەشەی ڕەوایی ئاسمانی دەکەن و زەوین یان خەڵک نەک بناغەی هێز و رەوایی شا نیە بەڵکوو ئامراز یان ئوبژەی هێز و دەسەڵات یان زۆڵمی شایەکانن. مانای تریشی ئەوەیە کە بەپێچەوانەی ئێران و سامی و جوولەکە و ئەفلاتوون، کە دیین یان مەعریفە (ناسین)، ڕەوایی پێدەری هێز و دەسەڵاتن، لای میترا و هەروەها  ئیزەدییەکان، شا یان میر، پیر یان شێخی ئەمڕۆی ئیزەدی، هەڵدەبژێرێت. کاتێ دین یان مەعریفە بناغەی هێز و دەسەڵاتی سیاسی بێت، دەبێت بە سەرەڕۆیی و داپڵۆسێنەری و پۆلێنبەندی چینایەتی، چوونکە شا فیلسوف {ئەفلاتوون} یان وەلی فەقیهـ {شیعە} و پاپ بە هۆی ئیدعای پاوانی هەقیقەت، خۆیان دادەسپێنن و بە سەر خەڵکی ئاساییدا زاڵ دەکەن بەڵام لە میترادا بەناوی زانست و دین، کەس ناتوانێت کەڵکاژۆ لە دەسەڵات وەربگرێت چوونکە میر یان شا، پیر هەڵدەبژێرێت و شا بە گرێبەست هەڵدەبژیرێت و هەر وەکوو خەڵکی ئاساییە.

مانای تری ئەوەسە کە جۆری پێروزبایی شای مادەکان یان زوحاکە، ئەگەر ئەمە لە ناو پیرشالیار ناڕوونە، لە ناو یارسانەکان دیارتر و ڕوونترە. ناوی شوێنە پیرۆزەکەیان هەر زەحاکە، بە وتەی توێژەران، سوڵتان ئیسحاق هەر سوڵتان زوحاکە، لەسەر دەرگاش نووسراوە زوحاک. شالیار یان شەهریار، ئاماژە بو شایێکە کە یار و یاران هەڵیانبژاردووە وەکو دیائۆکۆ کە یاران بە گرێبەست یان هەگمەتانە هەڵیانبژارد. چوون دەسەڵات بە دەست پارسەکان بوو، ڕێز گرتن بۆ شای خۆیان یانی زوحاک/اژیدەهاک {ئاژی ئاستیاگ و دەهاک دیاکۆیە} بە شێوەی سیمبولیک بەڕێوە دەچوو بە شاراوە و گاکوژی و گاکوڵ و کەڵەشێر کوژیش، ڕاگەیاندنی وەفاداری بە ئایینی میترا و بە ڕێبەرانی میترا یانی شایەکانی ماد وەک زوحاکە.