توێژینەوە.. پەیوەندی نێوان ئیسلام و ناسیونالیزمی عەرەبی
لە سەردەمی قورەیش تا بەعس- داعش (بەشی چوارەم و کۆتایی

https://www.google.com

 

هێرش قادری

بزوتنەوەی وەهابییەت:
موحەمەد کوڕی عەبدولوەهاب، بناغەداڕێژەری بزووتنەوەی وەهابییەت، بانگەشەی بۆ گەڕانەوە بۆ ئیسلامی ڕەسەن و پاککردنەوەی ئیسلامی سەرەتایی لە بەلاڕیداچوونەکان دەکرد.  بەهۆی پاڵپشتی بنەماڵەی سعودی لە کوڕی وەهاب، عەرەبستان لە ژێر هژمون و دەسەڵاتی ئیمپراتوری عوسمانی ئازاد بوو، لە دواییشدا سەربەخۆ بوویەوە.  ئامانجەکانی بزووتنەوە بریتی بوون لە خەبات دژی بێ باوەڕی و کۆنەپەرستی، هەروەها خەبات دژی عەقڵ/فەلسەفە و عیرفان و زیندووکردنەوەی یەکڕیزی ئایینی – عەرەبی خەلافەت و دژایەتی کردنی تورکەکانی عوسمانی.  ئەگەر بە وردی چاو لە بنەماکان و ئامانجی ئەم بزووتنەوە بکەین، دەبینین بناغەی ئەم بزووتنەوە دەمارگیری عەرەبی بووە کە لە ژێر کاریگەری رۆژئاوادا لە چوارچێوەی ناسیوناڵیزمی عەرەبی درەکەوتبوو.  یەکەم خاڵ ئەوەیە کە گرنگترین ئامانجەکانی ئەم بزووتنەوەیە، بریتی بووە لە زیندووکردنەوەی خەلافەتی ئایینی– عەرەبی، دژایەتی لەگەڵ خەلافەتی تورکەکانی عوسمانی و گواستنەوەی خەلافەت لە تورکەکان بۆ عەرەبەکان .  دووەم خاڵ بریتییە لە دژایەتی کردنی بێ باوەڕی و فەلسەفە و عیرفان و... کە ئەویش لە ئاراستەی هەمان زیندووکردنەوەی خەلافەتی ئایینی/عەرەبی و دژایەتی کردنی خەلافەتی غەیری عەرەبی بووە.  لە ڕاستیدا بناغە و بنەڕەتی درووشم و واتا ئیسلامییەکان بریتی بووە لە پرسی سیاسی ئێمە/ئەوی دیکەی عەرەب/تورک و... .  ئەوە چارەنووسی دەمارگیری/ناسیوناڵیزمی  عەرەبی لە سەردەمی قورەیش تا سەردەمی داعش بووە، کە ڕێگای بۆ هژمونی خۆی یان رەتکردنەوەی هژمونی ئەوی دیکە بەسەر خۆیدا کردۆتەوە و بە زمانی پیرۆز/ناپیرۆز، بێ باوەڕ/ئایینی دەریدەبرێت تا لە لایێکەوە عەشیرەتەکان/حزبە عەرەبییەکان لە ژێر یەک ئاڵای هاوبەشی سەرووی عەشیرەتی/حزبی کۆبکاتەوە، و لەلایەکی دیکەوە بۆ هژمونی قەومی/سیاسی خۆی لە نێو ئەوانی دیکەدا، ڕەوایی مسۆگەر بکات و بناغە و بنەڕەتی هژمونی و بەرژەوەندی قەومی خۆی لە ژێر درووشمی ئایینی بشارێتەوە و مەبەستی ناپاکی خۆی لە چوارچێوەی واتا پاکەکان نیشان بدات. 

بە بۆچوونی وەهابییەکان، ئیسلامی ڕەسەنی سەرەتایی و ئیسلامی کەسایەتییە ناسراوەکانی سەردەمی پێغەمبەر، ئیسلامێکی عەرەبی ڕەسەنی دوورگەی عەرەبستان و رۆحی عەرەبی بووە کە هێشتا تێکەڵ بە کەلتووری یونانی، ئێرانی و هندی و... نەبووە، یان بە وتەی وەهابییەکان ناپاک نەبووە.مەبەست لە خەبات دژ بە بێ باوەڕی، عیرفان، فەلسەفە و... خەبات دژ بە تێکەڵبوونی رۆحی عەرەبی لەگەڵ رۆحی عیرفانی ئێرانی و فەلسەفەی یۆنانی و... بووە.  لە راستیدا ئەوان بە باشی ئەوە دەزانن کە خەلافەت و یەکڕیزی عەرەبی، جگە لە بنەمای دەمارگیری /رۆحی عەرەبی و نەهێشتنی کاریگەری کەلتوور وشارستانییەتی ئێرانی، تورکی و یونانی دەستەبەر نابێت.  بت پەرستی و گڵکۆ پەرستی کەلتووری تورکەکان بووە کە عەرەبەکان ویستوویانە لە ناوی ببەن.  هەروەها رۆح و عیرفانی ئێرانی بووە کە عەرەبەکان ویستوویانە لەسەر رۆحی عەرەبی بیسڕنەوە.  هەورەها دژایەتیکردنی فەلسەفە کە رۆح و کەلتووری یونانی بووە، یان دژایەتیکردنی شیعە کە بە واتای دژایەتیکردن لەگەڵ رۆح و کەلتووری ئێرانی بووە.  لە ڕاستیدا لە ژێر ناوی ئیسلام و گەڕانەوە بۆ ئیسلامی ڕەسەن، ویستوویانە رۆح و دەمارگیری عەرەبی سەرەتای ئیسلام یان هژمونی قورەیش/عەرەب زیندوو بکەنەوە.  هەروەها مەبەست لە جیابوونەوەی ئیسلام لە ناپاکی کەلتووری ئێرانی، هندی،  یونانی و تورکی، ناپاکی دەسەڵات/دەولەتەکانی تورکی، ئێرانی و... لە ناوچەکە  و بونیادنانی دەسەڵات/هژمونی گشتگیری عەرەبی بووە کە لە سەردەمی خەلیفەکانی پێشوودا بوونی هەبووە.  کەوایە هاوشێوەی سەرەتای ئیسلام، بانگەشەی وەهابییەکان بەمەبستی پێکهێنانی دەوڵەت بووە.  زۆربەی نووسەران بە لەبەر چاوگرتنی " کاریگەری وەهابییەت دژ بە تورکەکان و یەکڕیزی عەشیرەتە عەرەبییەکان،  وەهابییەت بە درێژەپێدەری بزووتنەوەی سەربەخۆ خوازانەی عەرەبەکان و هێمای رۆحی سەربەخۆخوازی عەرەب ئەژمار دەکەن، و سەرچاوەی وەهابییەت بۆ ویژدانی قەومی عەرەب دەگەڕێننەوە " (فراتی،1387،217). بەم پێیەش دیارە کە بنەما و بنەڕەتی ئیسلام لەسەر دژایەتی قەومی/سیاسی عەرەب لەگەڵ تورک و...داڕێژراوە، نەک لەسەر دژایەتی و پێکدادانی واتا ئایینی/ئیسلامییەکان. 

رەشید رەزا:
 بە بۆچوونی ئەو، مەرجی بەختەوەری، گەڕاندنەوەی دەسەڵاتی خەلافەت لە تورکەکان بۆ عەرەبەکان بووە (عینایەت،1389،158). ڕەشید رەزا لە لایەکەوە بزووتنەوەی عەرەبی بۆ یەکڕیزی نەتەوەی عەرەب بە پێویست دەزانێت و لە لایەکی دیکەوە لە حزبی نەمانی ناوەندارێتی ئیداری عوسمانی ئەندام بووە، کە لە ساڵی 1912 لە قاهیرە دامەزراوە ‌ و ئامانجی خودموختاری /جیابوونەوە لە خەلافەتی عوسمانی بووە (هەمان سەرچاوە،159). واتە تا ئەو کاتەی کە دەسەڵات لە دەستی عەرەبەکان نەبووە، بەرگری لە نەمانی ناوەندارێتی کردووە و هەروەها کاتێ کە دەسەڵات بۆ عەرەبەکان گەڕاوەتەوە، درووشمی یەکڕیزی عەرەبی و گەڕانەوەی دەسەڵاتی عەرەبەکان بۆ عەرەبەکانی داوە.  رەشید رەزا لە لایەنگرانی بەهێزی بزووتنەوەی وەهابییەت بووە.  ئەو پێش لە رۆشتن بۆ قاهیرە،  لە ساڵی 1920 سەرۆکی کۆنگرەی نەتەوەیی سورییە بووە (عینایەت، 1360، 130). لە شام لە سەرۆکەکانی حزبی نەتەوەخوازی عەرەبی بووە.  " ئەو وتەبێژی هەڵسوڕاوی قەومییەتی عەرەبی سوری بووە " (هەمان سەرچاوە). ئەوە ڕوون و بەرچاوە کە بەرگری ئەو لە ئیسلام و خەلافەتی عەرەبی/ئیسلامی، گەڵاڵەیەک بووە بە مەبەستی زیندووکردنەوەی شکۆ و دەسەڵاتی عەرەبی و هژمونی دووبارەی عەرەبەکان بەسەر قەومەکانی دیکە لە ژێر ئاڵای ئیسلام. 

کاتێک رەشید رەزا لە سەردەمی بزووتنەوە قەومییە جیاجیاکانی ناسیونالیزمی عەرەبی لە بەرامبەر تورکەکانی عوسمانی،  بەرگری لە ناسیوناڵیزمی عەرەبی دەکرد - بۆ نموونە بەڕێوەبردنی کونگرەی عەرەب لە سوریە. .. کۆبوونەوەی کۆنگرەی گشتی عەرەبی لە سوریە - بەڵام پاش ئەوە لە پرۆسەی بونیادنانی دەوڵەتە نوێیە جۆراوجۆرە عەرەبییەکان و گەشەسەندنی بیرۆکەی نەتەوەخوازی لە مسر و... دژ بە ئامانجەکانی ناسیوناڵیزمی عەرەبی هەڵوێستی گرت و بە پێداگریکردن لەسەر جیهانی و گشتگیربوونی ئیسلام، بە توندی هێرشی کردە سەر ناسیوناڵیزم (ئەحمەدی،1383،60). بەهۆی ئەوەی کە ناسیوناڵیزمی یەکەمی رەزا بە مەبەستی ئازادی و یەکڕیزی عەرەبەکان دژ بە تورک بووە و دژایەتی دوایی ئەو لەگەڵ ناسیوناڵیزم و بەرگری لە جیهانی و گشتگیربوونی ئیسلام، دیسانەوە بە مەبەستی یەکڕیزی عەرەبی و دژایەتی کردنی ناسیوناڵیزمی بەرتەسکی وڵاتێک بووە کە یەکڕیزی دونیای عەرەبی دەخستە مەترسییەوە. 

حزبی بەعس و داعش: لە سەردەمی شۆڤینیزمی خوێنی/قەومی تا سەردەمی بناژۆخوازی ئایینی 
پێش هەموو شتێک، دەبێ ئاماژە بەوە بکەم کە درووشمی ئەمڕۆکەی داعش (دەوڵەتی ئیسلامی لە عیراق و شام) بۆ یەکەم جار لەلایەن عەفلەق و حزبی بەعسەکەی هاتۆتە ئاراوە.  ئەو ناتەبایی کوفە و دیمەشقی لەبیرکرد و دەوڵەتی یەکڕیزی عەرەبی عیراق و شامی بە سەرۆکایەتی حزبی بەعس داڕشت (موجانی،1391،25). عەفلەق و بیتار و ئەو کەسانەی کە بیرۆکەی بەعسیان داڕشت، لە وتە و بیرۆکەی خۆیاندا دژ بە دەوڵەتی عوسمانی بوون، بەڵام ئەو دژایەتییە،  دژایەتییەکی واتایی نەبوو،  واتە بەهۆی ئەوە نەبووە کە دەوڵەتی عوسمانی خۆی بە ئیسلامی پێناسە کردووە (باسی دەسەڵات و خەلافەت لە دونیای ئیسلام) بەڵکو، دژایەتییەکە لەو ئاراستەیەدا بووە کە بۆچی خەلیفە کەسێکی غەیری عەرەب بووە و هەروەها بۆچی زمانی خەلافەت، زمانی غەیری عەرەبی و تورکی بووە (هەمان سەرچاوە).  دیارە کە حزبی بەعس لەگەڵ یەکڕیزی خەلافەتی ئیسلامی کێشەی نەبووە و بەڵکو لەگەڵ ئەو خەلافەتە ئیسلامییەی کە لە ژێردەسەڵاتی سەرۆکی غەیری عەرەب و زمانی تورکی بووە کێشەی هەبووە.  عەفلەق بە لەبەرچاوگرتنی پێشینەی دەسەڵاتی عەرەبی بەسەر ئیسلام،  بە مەبەستی یەکڕیزی یان ئامرازی هژمونیکی ئیسلام،  بناغەی یەکڕیزی ئیسلامی لەسەر دەمارگیری عەرەبی (هەمان سەرچاوە) داڕشت.  بە بۆچوونی عەفلەق هەموو عەرەبەکان لە هەموو دونیا، پێکهێنەری نەتەوەیەکی یەکڕیزن و ئەو سنوورانەی کە بە شێوازێکی دەستکرد ئەوانی لەیەک جیاکردۆتەوە، دەستکردی ئەمپریالیزمە (دوست موحەمەدی، 1387،ش3،72). 
 
میشێل عەفلەق هاوشێوەی زۆربەی لایەنگرانی زیندووکردنەوەی بزووتنەوەی ئیسلامی و درێژەپێدەری ڕێگای ئەوان، بە کەڵک وەرگرتن لە ئیدیۆلۆژی ئیسلام، ئامانجی ناسیوناڵیزمی عەرەبی و زیندووکردنەوەی شکۆ و یەکڕیزی عەرەبی بووە. ئەو ناسیوناڵیزم بە حەقیقەتێکی زیندوو و هەتاهەتایی ناودەبات نەک بە دیاردەیەکی مێژوویی /گرێبەستی (پارسادوست،1369،101).  بەپێی ئیدیۆلۆژی بەعس، ئامانجی ئیسلام ئازادی هەموو مرۆڤایەتی نەبووە و بەڵکو ئیسلام وەک ئامرازێک بووە بە مەبەستی باڵادەستی عەرەب بەسەر هەموو جیهان، یان یەکڕیزی جەماوەری دژ بە کولونیالیزم (دوست موحەمەدی،  1387،ش3،77). لە ڕوانگەی حزبی بەعس و عەفلەقدا، " ئیسلام پرشنگدارترین وێنەی زمان و ئەدەبی عەرەبییە و هەروەها مەزنترین و پڕبایەخترین بەشی مێژووی نەتەوەیی عەرەب بووە. عەفلەق پێی سەیرە کە چۆن دەکرێت کە عەرەبێک رقی لە ئیسلام هەبێت. بەهۆی ئەوەی کە ئیسلام یارمەتیدەری شوناسی نەتەوەیی عەرەبی و شکۆ و مەزنایەتی نەتەوەی عەرەب بووە،  "زۆر پێم سەیرە کە موسوڵمانێک عەرەبی خۆش نەوێت، زۆرتر بەلامەوە سەیرە کە چۆن دەکرێت عەرەبێک دژی ئیسلام بێت "،  بەم هۆیەش بووە کە عەفلەق دژی لاساییکردنەوە لە ناسیونالیزمی سکۆلاری رۆژئاوایی بووە. بەهۆی ئەوەی کە ئیسلام لە ئاراستەی بەرژەوەندی قەوم/ڕەچەڵەکی عەرەبدا بووە، بە پێچەوانەی خاچ پەرستی کە دژ بە بەرژەوەندی نەتەوەکانی ئاڵمان، بەریتانیا و فەرەنسا بووە کە پێشەنگی ناسیوناڵیزم بوون. بەم پێیەش دیارە کە پەنابردن بۆ ئیسلام وەک ئایینێکی خودایی نەبووە، بەڵکو بە مەبەستی زیندووکردنەوەی شکۆ و مەزنایەتی نەتەوەی عەرەب و شوناسی عەرەبی و هەروەها زیندووکردنەوەی ئەو ڕابردووە بووە کە عەرەب بە کەڵک وەرگرتن لە هێزی ئیسلام، لە ناوچەکەدا باڵادەستی خۆی دەستەبەر کردبوو.  بە بۆچوونی عەفلەق، ئیسلام لە بنەڕەتدا وەک بزووتنەوەیەکی عەرەبی بووە کە ئامانجی زیندووکردنەوە و بە واقیعی و کردەوەییکردنی عەرەبیزم بووە،  هەروەها ئیسلام بۆ عەرەبەکان تەنیا وەک ئایین و بۆ دواڕۆژ نەبووە، بەڵکو بە واتای هێما و سومبولی مەزنترین هەستی دونیایی و بۆچوون و روانگەی ژیان بووە (ئەلخەلیل،1370،310). 

ئاکامی گەڵاڵەی حزبی بەعس/عەفلەق، واتە رەتکردنەوەی خەلافەت/حکوومەتە غەیری عەرەبییەکان و یەکڕیزی شام و عیراق، ئەمڕۆکە لەلایەن داعشەوە بە هاوکاری و پاڵپشتی بەعسییە بناژۆخوازەکانی لایەنگری یەکڕیزی شام و عیراق – کە لەلایەن سەدام حوسەینەوە لە دەسەڵات بێ بەش ببوون – سەرلەنوێ بەرهەمهێندرایەوە و زیندوو بوویەوە. پەیوەندی نێوان دەمارگیری قورەیش لەگەڵ بانگهێشت/جیهادی پێغەمبەر لە چوارچێوەی پەیوەندی ناسیوناڵیزم لەگەڵ دەوڵەتی ئیسلامی داعش زیندوو بوویەوە. ئەوە سەرنج راکێشە کە ناوی سەرۆکەکانی داعش بریتییە لە هاشمی (ئەبو عومەر بەغدادی) و قورەیشی (ئەبوبەکر بەغدادی قورەیشی).  ئەمە نیشاندەری ئەوەیە کە لانیکەم لە ئاستی سەرۆکەکان، پەیوەندی نێوان ئایین/ئیسلام لەگەڵ دەمارگیری/ناسیوناڵیزم، وشیارانەیە و ئامانجی داعش لە چوارچێوەی ئیسلامدا، بریتییە لە زیندووکردنەوەی دەمارگیری عەشیرەتی/قەومی هاشمی/قورەیشی پێغەمبەر. 

لە مانگی ژوئیەی 1970، حزبی بەعسی عیراق بەمەبەستی نزیکبوونەوە لەگەڵ بەعسی سورییە، واتای عەرەبییەت وسوسیالیزمی پێگەوە گرێدا و لەو کاتەدا کۆمەڵێ وتووێژ بەڕێوەچوو - هەر لەم ساڵانەیە کە عەفلەق بۆ بەغداد بانگهێشت دەکرێت – پاش وتووێژەکان دوو دەوڵەتی حەسەن ئەلبەکر و حافز ئەسەد لە بەرواری 24 تا 26 ئوکتۆبر بەو ئاکامە گەییشتن کە دەوڵەتێکی هاوبەش درووست بکەن تا بیرۆکەی عەفلەق کە 40 ساڵ پێشتر گەڵاڵە کرابوو، واتە دەوڵەتێکی هاوبەش لە عیراق  و سورییە بونیاد بنێن. 

عەفلەق بە تەواوی بڕوای بەوە بوو کە ئەوەی کە ڕێگر بووە لەوەی کە عەرەبییەت وەک بنەمایەکی سەرەکی لە دونیای ئیسلامدا سەربکەوێت، شەڕی مێژوویی نێوان دەمشق و کوفە وهەروەها شەڕی نێوان غەسان و حەیرە بووە کە مێژووەکەی بۆ سەردەمی پێش ئیسلام دەگەرێتەوە و بە مەبەستی تێپەرکردنی ئەو بەربەستە، ئەو دوو هێزە دەبێ پێکەوە دەوڵەتێک درووست بکەن،  بەم پێیەش لە مانگی ئوکتوبر رێکەوتنێک واژۆ کرا کە بەپێی ئەو رێکەوتنە چەند مانگ پاش ئەو ڕێکەوتنە، ماوەیەکی شەش مانگی تێپەر بکرێت وناوەندی سیاسی ئەم رێکەوتنە دەمشق بێت و سەرۆکایەتی ئەو ڕیکەوتنە بە سەرۆکایەتی ئەلبەکر(لایەنی عیراقی) حزبی بەعس دەبێت، واتە ئەلبەکر بەرپرسیاریەتی و سەرۆکایەتی  ئەم دەوڵەتە هاوبەشە لە دیمەشق و لەگەڵ سورییەکان لە ئەستۆ دەگرێت نەک لە بەغداد، هەروەها پاش ئەوە وەزارەتی دەرەوە و بەشی زانیاری و سەربازی پێکەوە تێکەڵ دەبن و پێکهاتەیەکی یەکڕیز درووست دەکەن و پاش ئەو هەنگاوانە، هەرێمی ئەو دەوڵەتە هاوبەشە پێکدێت.  ئێمە ئەمڕۆکەیش ئەم دەستەواژەی هەرێمە بۆ ئاماژە کردن بە خەلافەت و ئەو سنوورەی کە داعش بۆ خۆی پێناسەی کردووە، دەبینین.  

ئەم پرۆسە بە هۆکاری تایبەت بە خۆی جێبەجێ نەبوو، پاش دەسەڵات گرتنی سەدام حوسەین و لەسەرکارلابردن یان پاشەکشەکردنی ئەلبەکر لە دەسەڵات، لە کووبوونەوەیەکدا سەدام وتارێکی پێشکەش کرد و زۆرینەی وەزیر و فەرماندە باڵادەستەکانی بە ناپاکی تاوانبار کرد و هەو لەو کاتەدا و لەبەر چاوی میدیاکان هەموویانیان برد و بە کۆمەڵ هەموویان لە سێدارە دران.  ئەو کودتایەی سەدام دژ بە ئەو ڕەوتە بناژۆخوازە بوو کە ئامانجی یەکییەتی وڵاتی سوریە و عیراق بوو. ئەم بزووتنەوە بناژۆخوازە بەهۆی بڕیارەکانی سەدام، خەسارێکی گەورەی لێکەوت.  
 
سەدام پاش شکستهێانی لە شەڕی کوەیت لە ساڵی 1991، پەیڕەوپرۆگرامی سیاسی خۆی لە نێو وڵات گۆڕی.  سەدام لەو سەردەمەدا وەک سەیف ئەلعەرەب یان سەیف ئەلئیسلام (شمشێری ئیسلام) – واتە خۆی وەک خالد کوڕی وەلید پێناسە کردووە - و خۆی وەک رزگارکەرێک دەبینی کە دونیای ئیسلام ڕزگار دەکات.  پاش ئەو ساڵانە ئەو ڕووداوانەی کە هاتە ئاراوە،  واتە پاش جێگیربوون و سەرکوتکردنی بزووتنەوەی شێعەکان لە شەعبانییە و هەروەها بزووتنەوەی ناوچە کوردییەکان، سەدام بەرامبەر بە تۆڕە ئیسلامییەکان هەڵوێستی بنەڕەتی گرت،  وشەی ئەڵڵاهو ئەکبەر لەسەر ئاڵای عیراق نەخشێندرا،  پاش ساڵی 2001 دەوڵەتی عیراق و سەدام لەو ئایەت و دەستەواژانەیان بەکاردەهێنان کە پێشتر بن لادەن بە کاری هێنابوون و ئەمە نیشاندەری ئەوەیە کە سیستەمی بەعس کە سیستەمێکی وشیار بوو، ویستی ئەوە بوو کە ئیسلامخوازەکان بخاتە پەراوێزەوە و خۆی بە پێشەنگی ئیسلام پێناسە بکات،  واتە هەنگاونان بە ئاراستەی کەڵک وەرگرتن لە ئامرازی ئیسلامی و پرۆسەی ئەلقاعیدە لە دونیای ئیسلام و کاریگەری و راکێشانی ئەم هێزە ئیسلامییە، پرۆگرامی سەرەکی دەوڵەتی عیراق بووە و ئەم پرۆگرامە پاش لەناوچوونی دەسەڵاتی سەدام خۆی نواند، بۆ نموونە سەدام لە دادگا بەڕیشەوە دەردەکەوت یان قورئانی بە دەستەوە بوو، یان بە ئایەتەکانی قورئان بەرگری لە خۆی دەکرد و هەوڵی ئەوە بوو کە ئەم وێنەیەی خۆی بە تەواوی بپارێزێت (موجانی،  ئینترنێت). ئەمە نیشاندەری ئەوەیە کە لە سەردەمی قورەیش تا بەعس و سەدام و داعش، ئیسلام تەنیا وەک ڕەنگ و رواڵەتێک بووە و عەرەبیزم ناوەڕۆکی ئەو ڕواڵەتەی پێکهێناوە و عەرەبیزم وەک چنگ و ددانە کە بۆ گرتنی نێچیری خۆی، ڕەنگ و رواڵەتی خۆی دەگۆڕێت.  

تۆڕێکی دیکە لە ئیسلامییەکان کە لە حزبی بەعسدا کاریگەر بوون و هەروەها ئەمڕۆکەیش لە نێو داعشدا رۆڵێکی بەرچاویان هەیە و داڕێژەری بەشێک لە بیرۆکەی داعشن، واتە مانای خەلافەت و هەرێم بوون،  تۆڕی دووەم، واتە پاشماوە بەعسییەکانی سەردەمی سەدام بوون، شایانی باسە کە بەشێکی هەرەزۆریان شیعە و عەلەوی بوون کە لە سەردەمی پاش سەدام کەڵکیان وەرگرت و ئەم بیرۆکەیەیان بە‌هێزتر کرد. بە واتایەکی دیکە ئەو ئەفسەرە پلە مام ناوەندانەی  کە لە پرۆسەی لابردنی بەعسییەکان لەسەر کار لابرابوون، یان لە کاتی لەناوچوونی ئەرتەش، یەکەکانیان لەناو چووبوون و پاش ساڵی 2003 بە شێوەیەکی ڕەها و سەرگەردان مابوونەوە، و بە ناچاری پەلیان بۆ هەموو ئیشێک هاویشتبوو، هەروەها بەهۆی ئەو بەربەستانەی کە بۆیان دانرابوو، ناچاربوون کە لە نێو عەشیرەت و سیستەمی عەشیرەتی خۆیاندا هەنگاو بنێن.  بەشێک لەو ئەفسەرانە گوردانی  بەرگرییان دروست کرد و بەشێکی دیکە بە شێوەیەکی کردەوەیی وجدی بە ئاراستەی بزووتنەوە ئیسلامی و دژە کۆلۆنیالیزمەکان دەرۆشتن و بەهۆی پەیوەندی خوێنی و عەشیرەتی، چوونە نێو پرۆسەیەک کە سیستەمی سەربازی پێشوو بە خێرایی بەسەریدا زاڵ بوو. 

هێزی بەعسی سورییە کە لە وڵاتی لوبنان بوو، بەرەو رەقە و دیرەزور هاتەوە و ئاسایشی سنوور و کارەکانی ئەو ناوچانەی گرتە ئەستۆی خۆی.  ئەو ناوچە لەو کاتەدا لەگەڵ دیاردەی گواستنەوەی جیهادییەکان بە ماشینی جۆراوجۆر رووبەڕوو ببویەوە. پاش ساڵی 2007، توندترین جۆری تەقینەوە و چالاکی سەربازی ڕوویداوە، بە ڕادەیەک کە تروریزم بە لوتکەی خۆی دەگات. لەو سەردەمەدا ئەو تۆڕە سەربازییە زۆر چالاک و کاریگەر بووە، هەورەها بەعس سەرەڕای جێبەجێکردنی چالاکی سەربازی جۆراوجۆر و فراوان، بە ئاسانی ڕەخنەی کردە نێو تۆڕە  جیهادییەکان.یەکەم نموونە لە بزووتنەوەیەک کە بنەڕەتی بەعسی هەبێت، دەگەڕێتەوە بۆ ئەو کاتەی کە رێکخراوی کۆمەڵەی موجاهیدین لە بەرواری یەکەمی دیسامبەری 2005 لە عیراق بوونی خۆی ڕاگەیاند و کەسێک لەوان وتی کە من دەمەوێت وڵاتی ئیسلامی عیراق دروست بکەم، ئەو کەسەش هەمان ئەبوبەکر بەغدادی هاشمی، بناغەداڕێژەری سەرەکی داعش بووە (موجانی، هەمان سەرچاوە).ئەو کەسەی کە رواڵەتی ناسیوناڵیزمی عەرەبی بۆ خەلافەتی ئیسلامی گۆڕی، بە هەمان شێوەی کە لە سەردەمی ئیسلام، رواڵەتی دەمارگیری قورەیشی/عەرەبی بۆ نەتەوەی ئیسلامی گۆردرا.  بەم پێیەش، بەعسییەکانی لایەنگری یەکڕیزی شام و عیراق کە لەلایەن سەدامەوە دوور خرابوونەوە و هەروەهاش ئەو بەعسیانەی کە لە کۆمەڵکوژی سەدام دژ بە کوردەکان لە ئەنفال و هەڵەبجەدا بەشدار بوون، پاش لەناوچوونی سەدام هەموویان چوونە ڕیزی داعش، بەهۆی ئەوەی کە یەک ئامانجی هاوبەشیان هەبوو، ئەویش رێگریکردن لە سەربەخۆیی و جیابوونەوەی کوردستان لە عیراقی عەرەبی بووە. ئەگەر داعش خاوەنی چەکی کیمیاوی دەبوو، هاوشێوەی سەدام دژ بە کوردەکان بەکاری دەهێنا. بەهۆی ئەوەی کە کردەوە دڕندانەکانی داعش دژ بە کوردەکان هاوشێوەی هەمان شۆڤینیزمی خوێنی بەعس دژ بە کوردەکان بووە، کە لە چوارچێوەی ئایاتی قورئان ڕەوایی پێبەخشراوە.  هەروەها کە کردەوەکانی ئیسلام لە سەردەمی پێغەمبەر هەمان دەمارگیری و لۆژیکی عەشیرەت بووە کە ڕواڵەتی پەیامی ئاسمانی قورئانی پێدراوە.  ئەگەر پێغەمبەر بەپێی پەیامەکانی خودا، دەمارگیری و لۆژیکی عەشیرەتە عەرەبەکانی بۆ دیاردەیەکی میتافیزیکی گۆڕی، بەغدادیش بە کەڵک وەرگرتن لە پەیامەکانی پێغەمبەری شوینیزمی عەرەبی، پیرۆزی ئایینی بە بەعس بەخشی.  دیارە کە ئیسلام لە سەردەمی قورەیش تا داعش، ستراتیژی هژمونی عەرەب بەسەر غەیری عەرەب بووە و ئیسلام ئیدیۆلۆژی ئەم هژمونییە بووە. 

پەیوەندییەکی پتەو لەنێوان عەرەبییەت و ئیسلامدا هەیە،  "عەرەبەکان ناتوانن باڵادەستی شوناسی خۆیان بەبێ بەرزکردنەوەی ئیسلام بپارێزن، ئەو ئایینەی کە بە درێژایی سەدەکان و سەردەمەکان، سەقامگیرترین سەرچاوەی بەهاکان و بەهێزترین و روژێنەری هەستی یەکڕیزی شوناسی عەرەبی بووە" (عینایەت،1362،200).ئەوە چاوەڕوانکراوە کە ئەمڕۆکە بەهۆی بوونی وشیاری و ناسیوناڵیستی نەتەوەکانی دیکە وەک کوردەکان، پەیامی ئیسلام پیرۆزی ڕابردووی خۆی نییە تا نەتەوەکان لە دەوری خۆی کۆبکاتەوە. بە ناچار بۆ هژمونی دووبارەی خۆیان دەبێ توندوتیژی زۆرتر بەکار بهێنن.دەستدرێژی کردنە سەر ژنەکانی شەنگال و... لە ڕوانگەی ئیمەوە و هەروەها لە روانگەی مافی مرۆڤەوە بە مانای دڕندەیی و دەستدرێژیکردنە سەر مرۆڤە. بەڵام ئەگەر لە ڕوانگەی خودی داعش یان ئیسلامی عەرەبی چاوی لێبکەین، بە دڵنیاییەوە هاوشێوەی سەردەمی سەرەتای ئیسلام و پێغەمبەر بە واتای نەریتی فرەژنی و کۆیلەی ژنی ئیسلامی و جۆرێک لە تاڵانکردنە. هاوشێوەی داعشی ئەمڕۆ،  لە سەرەتای ئیسلامدا ئەم جۆرە هەنگاوە داعشییانە وەک جیهاد و تاڵانکردن و... ڕەوا بووە و تەنانەت مایەی شانازی بووە،  بەو جیاوازییەی کە لەو سەردەمەدا پەیوەندییەکان وەک ئەمڕۆ نەبووە، هەورەها واتاکانی مافی مرۆڤ و بەها مرۆییەکان بوونی نەبووە تا بتوانینن لە سەرووی بانگەشەی ئایین/بێ باوەڕی خودی دەسەڵاتدارەکان چاوی لێبکەین. 
 
ئاکام:
ئەوەی کە لەم وتارەدا پێشکەشمان کرد، بریتی بوو لە پەیوەندی ئیسلام وەک ئایین لەگەڵ دەمارگیری دێرینی عەرەبی و ناسیوناڵیزمی مودێرنی ئەمرۆژی.ئیسلام لە سەرەتادا وەک ستراتیژێکی داڕیژراو لەلایەن موحەمەدەوە بۆ یەکڕیزی قەومی عەرەب و هژمونی بەسەر غەیری عەرەب بووە. هەروەها لە دونیای مودێرنیش بە تێکەڵبوون لەگەڵ ناسیوناڵیزم بۆ زیندووکردنەوەی هژمون و شکۆ و مەزنایەتی لەناوچووی عەرەب، ئیسلام وەک ئیدیۆلۆژییەکی سیاسی بەکاردێت بە مەبەستی یەکڕیزی عەرەبەکان و لەناوچوونی دەسەڵاتی تورکەکان و کۆلۆنیالیزم و لە دواییدا، رێگایان بۆ هژمونی عەرەبەکان بەسەر قەومەکانی دیکە وەک کوردەکان، کردۆتەوە. شایانی باسە کە لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست هەموو کات سیاسەت بەسەر بیرکردنەوە و هزردا زاڵ بووە و لە نێوان ئایین و بیر و هزر  و پێکهاتەی دەسەڵات و بەرژەوەندی قەومیدا، پەیوەندییەکی چڕوپڕ بووە و ئایینەکانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە رۆحی قەومی خۆیان جیا نەبوون. بەم هۆیەش بووە کە خاوەنەکانی ئایین بۆ شاردنەوەی ئایین وەک گەڵاڵەیەکی سیاسی و رەتکردنەوەی پەیوەندی ئایین لەگەڵ بەرژەوەندی قەومی، بە تەواوی هەوڵیان بۆ پیرۆزی بەخشی بە ئایین و بە میتافیزیکی نیشاندانیان داوە تا ڕەوایی هژمونی قەومی خاوەن ئایین دەستەبەر بکەن.  ئیسلام نەک تەنیا لە رۆحی عەرەبییەت سەرچاوەی گرتووە، بەڵکو خۆدی ئیسلام هۆکاری پەرەسەندن و هژمونی عەرەبیزم بووە، هەروەهاش لە روانگەی کەلتوورییەوە، ئامانجە سیاسییە نهێنییەکانی لە پێناوی بەرژەوەندی قەومی عەرەب و داگیرکردنی دونیا بووە.  ئایینی ئیسلام لە سەردەمی قورەیش تا بەعس، گەڵاڵەیەکی سیاسی بووە بە مەبەستی هژمونی و باڵادەستی عەرەبەکان بەسەر غەیری عەرەبەکان بووە و بە ئێستاشەوە هەمان مەبەستی هەیە. 
 
هەروەها کە دەمارگیری قورەیش بناغە وبنەڕەتی ئایین/ خەلافەتی ئیسلامی بووە،  ناسیوناڵیزمی عەرەبی بەعس بناغە و بنەڕەتی خەلافەتی داعش بووە. ئەگەر ئەبوبەکری سدیق پرۆسەی بانگهێشتی ئیسلامی بە کۆتایی خۆی، واتە دەوڵەتی ئیسلامی گەیاند، ئەبوبەکری بەغدادیش گەڵاڵەی دەوڵەتی ئیسلامی بەعسی بۆ بانگهێشتی ئیسلامی گواستەوە. پەیوەندی نێوان پەیامی ئاسمانی ئیسلام و دەمارگیری قورەیش و کەڵک وەرگرتن لە لۆژیکی عەشیرەت، بە واتای لادان لە ئیسلامی ڕەسەن یان چارەنووسی پێکهاتەی ئیسلام نەبووە، بەڵکو پرۆگرامی پەیامی ئاسمانی و ویستی سوژەی ئیسلام بووە. پێکهاتەی پەیوەندی نێوان  (عەشیرەت/پەیامی ئاسمانی)، گەڵاڵەیەکی وشیارانە بووە بۆ بەدیهێنانی بەهەشتێ لە زەوین بە بەڵێنی بەهەشتی ئاسمانی بووە. بەڵێنی خەزێنەکانی قەیسەر/کەسرا، پیرۆزی بەخشین بە تاڵانکردن، جیهاد، کۆیلەی ژن و زەکات، هەموو گرێبەستی نەنووسراوە و زارەکی لەگەڵ قورەیش بووە (بەڵێنی باڵادەستی بە قورەیش لە بەرامبەر قبووڵکردنی ئیسلام)، هەروەها ئەمانە هەموو نیشاندەری گەڵاڵەیەکی سیاسی سوژە بووە، واتە ئەو گەڵاڵەیەی کە بە نەخشەی قورئان و بێڵی جیهاد/کوشتن، هەروەها رێگا خۆشکەری داگیرکردن بۆ کاروانی تاڵانکردن/زەکات بۆ قورەیش بووە.  بە مەبەستی پاراستنی ئەم کاروانە لە دز وچەتەکان (قەومەکانی دیکە) پولیسی خەلافەت و کامێرای ئاگارکردنەوەی خودایان دروستکرد.  قەومی عەرەب کە خاوەنی هێزی بەرهەمهێنانی تاڵانکردن/تاڵانی بوو، وەک چینی باڵادەست و بە هۆی گوێرایەڵی لە فەرمانەکانی کوشتن/جیهادی خودا، بوو بە خاوەنی بەهەشت و حۆری/کۆیلەی ژن و سەرچاوە و چێژەکان. قەومە بندەستەکانیش لە جەهەندەمی کۆیلایەتی، تەنیا خاوەنی هێزی بەرهەمهێنانی خۆیان بوون و ئاکام و بەرهەمی کارەکەیان، سامانی خوشگوزەرانی چینی خاوەن کەرەستەی بەرهەمهێنان (شمشێر/دەسەڵات) بوو. ئیسلام وەک ئامرازی هژمونیکی عەرەبەکان لە چوارچێوەی جیهاد/کوشتن، تاڵانی، کۆیلەی ژن و... ڕەوایی بە تاڵانکردن و داگیرکردن دەبەخشی و هەروەهاش ڕەوایی بە باڵادەستی و زلهێزی قەومی عەرەب دەبەخشی لە چوارچێوەی نەتەوەی قورەیش، پیرۆزی زمانی عەرەبی، هاورێیانی پێغەمبەر، کەسانی چاکسازی خواز وئاشتی خواز و...

ئایینی ئیسلام و کەسایەتی کاریزمای پێغەمبەری ئیسلام، نەریت و کەلتووری عەشیرەتە عەرەبەکانی کە لەوانەیە پێش دەرکەوتنی پێغەمبەر، هۆکاری سەرشۆڕی بووە، نەک شانازی و ئەم کەلتوورە تەنیا لەسەر بناغەی غەریزەی پاراستنی ژیان و لۆژیکی بیابان داڕێژرابوو، بۆ یاسا، بەها و ڕەوابوون گۆڕی. پێغەمبەر خۆی ئاماژە بە پێنج تایبەتمەندی دەکات کە ئەرکی ئەو لە پێغەمبەرەکانی پێشوو یان ئایینەکانی پێشوو جیادەکاتەوە کە بریتین لە: "پێنج تایبەتمەندی بە من بەخشراوە کە پێغەمبەرانی پێشوو لەو تایبەتمەندییە بێبەش بوون کە بریتین لە: هەر پێغەمبەرێک بۆ قەومێکی تایبەت هەڵبژێردرابوو، بەڵام من بۆ رێنوێنی هەموو مرۆڤەکان هەڵبژێردراوم (قەیسەر و کەسرا، قادری)، تاڵانی شەڕەکان بۆ من ڕەوایە بەڵام بۆ پێغەمبەرانی پێش من ڕەوا نەبووە. زەوین بۆ من بە پاکی و پاراوی و وەک مزگەوت دانراوە (داگیرکردنی زەوین... قادری ). هەورەها دوژمنانی ئێمە بە قەد مەودای یەک مانگ لە ئێمە دەترسن (بکوژن و جیهاد بکەن و...، قادری).  مافی لێبوردن بە من بەخشراوە (ریعور لە فیرحی، 1378، 143). ئێستا کوردە دوژمنەکان بە قەد مەودای ساڵێک لە داعش دەترسن. 

 

بەشی سێیەم

سەرچاوەکان:

1.ابن اثیر، عزالدین، تاریخ کامل، ترجمه‌ سید حسن روحانی، ج2، تهران، اساطیر، 1370
2.مقدسی، مطهر بن طاهر، افرینش و تاریخ، ترجمه‌ شفیع کدکنی،تهران، فرهنگ ایران 1364
3.پطروشفسکی، ایلیاپاولویچ، اسلام در ایران، ترجمه‌ کریم کشاورز، تهران ، پیام، 1363
4.ترنر، برایان، ماکس وبر و اسلام، ترجمه‌ سعید و صالی، تهران، نشر مرکز، 1379
5.جریر طبری، محمد، تاریخ طبری یا تاریخ الرسل و الملوک، ترجمه‌ ابوالقاسم پاینده‌، ج3، تهران، اساطیر، 1375 
6.صفی ، لر، ای ، م، چالش مدرنیته‌، جهان عرب در جستجوی اصالت، ترجمه‌ احمد موثقی، تهران، دادگستر،1380
7.طباطبایی، سید جواد، خواجه‌ نظام الملک و تداوم اندیشه‌ ایرانشهری، تهران، 1379
8.عابد الجابری، محمد،عقل سیاسی در اسلام، ترجمه‌ عبدالرضا سواری،تهران گام نو،1384
9.عبدالملک، انور، اندیشه‌ سیاسی عرب در دوره‌ معاصر، ترجمه‌ احمد موثقی،قوم،مفقید،1384
10.عنایت، حمید، اندیشه‌ سیاسی اسلام معاصر، ترجمه‌ خرمشاهی،تهران،خوارزمی،1360
11.عنایت، حمید، سیری در اندیشه‌ سیاسی عرب، تهران، امیر کبیر، 1370
12.فراتی، عبدالوهاب، رهیافتی بر علم سیاست و جنبشهای اسلامی معاصر، مرکز جهانی علوم اسلامی،1378
13.زرین کوب، عبدالحسن، تاریخ ایران بعد از اسلام،تهران،امیر کبیر،1363
14.فرای، ن، ریچارد، تاریخ ایران از سقوط ساسانیان تا برامدن سلجوقیان، ترجمه‌ حسن انوشه‌،ج4، تهران علمی فرهنگی،1379
15.فیرحی، داود،قدرت،دانش و مشروعیت در اسلام،تهران،نشر نی ،1378
16.قادر، سه‌رۆ،ندک،سیاسه‌ت،وزاره‌تی روشنبیری،هه‌ولێر،2000
17.کامرون، جیمز،ایران در سپیده‌ دم تاریخ، علمی فرهنگی،1387
18.کمجیان، هرایرد،جنبشهای اسلامی معاصر در جهان عرب،ترجمه‌ حمید احمدی،تهران،کیهان،1372
19.موثقی، سید احمدی، جنبشهای اسلامی معاصر، تهران،سمت، 1376
20.ارنولد، سرتوماس،تاریخ گسترش اسلام، ترجمه‌ ابوالفضل عزتی (انتشارات دانشگاه‌ تهران، بی تا)
21.ابراهیم حسن، حسن،تاریخ سیاسی اسلام، ترجمه‌ ابوالقاسم پاینده‌،(انتشارات جاویدان،بی تا )
22.ابن اثیر، جزری، ابوالحسن علی بن عبدالواحد،الکامل فی التاریخ (بیروت، دارالفکر، 1389ق)
23.ابن اثیر، جزری، اللباب فی تهذیب الانساب،(مکتبه‌ المقدسی ،1357 ق)
24.ابن حزم اندلسی، ابی محمد علی بن احمد بن سعید، جمهره‌ انساب العرب،(دارالکتب العلمیه‌ ،1403 ق)
25.ابن خردادیه‌، ابی قاسم عبیدالله‌ بن عبدالله‌، المسالک الممالک، ترجمه‌ حسین قره‌ چانلو،(تهران،1370ش)
26.ابن خلدون، عبدالرحمن، العبر، ترجمه‌ عبدالمحمد ایتی (موسسه‌ مطالعات و تحقیقات فرهنگی ،1365ش)
27.ابن خلکان، احمد بن احمد،وفیات الاعیان و انباء ابناء الزمان (القاهره‌،بی تا)
28.ابن عبدربه‌، ابی عمر احمد بن محمد ،العقد الفرید (بیروت ،دارالکتب العربی،1368 ق)
29.ابن فقیه‌، ابوبکر احمد بن ابراهیم همدانی ،مختصر کتاب البلدان (بغداد،مکتبه‌ المثنی ،1302ق)
30.ابن منجم اسحاق بن حسین، اکام المرجان فی ذکر المدائن المشهور فی کل مکان ،ترجمه‌ محمد اصف فکرت،(انتشارات استان قدس،بی تا )
31.ابوالفداء، تقویم البلدان،ترجمه‌ عبدالمحمد ایتی،(انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، بی تا )
32.اجتهادی، ابوالقاسم،بررسی وضع مالی و مالیه‌ مسلمین از اغاز تا پایان دوره‌ اموی (سروش ،1363 ش)
33.اصطخری، ابواسحاق ابراهیم، مسالک و ممالک، ترجمه‌ محمد بن اسعد بن عبدالله‌ تستری، تصحیح ایرج افشار (1373 ه‌ ش)
34.Max Weber,the sociology of Religion London,1965
35.H.A.R. Gibb,studies on the civilization of islam,London,1962

 

توێژینەوە.. پەیوەندی نێوان ئیسلام و ناسیونالیزمی عەرەبی
لە سەردەمی قورەیش تاکو بەعس/ داعش (بەشی سێیەم)

https://www.google.com/url?

د.هێرش قادری

ناسیونالیزم/ ئیسلامی مودێرنی عەرەبی: 
پاش لاوازبوونی دەمارگیری عەرەبی و هێرشی قەومی تورک، کە هاوشێوەی عەرەبە ئیسلامییەکان بە مەبەستی تاڵانکردن هێرشیان کردووە، دەسەڵات و خەلافەت کەوتە دەستی تورکەکان و بەرژەوەندی ئەوان. هاوکات لەگەڵ داڕمانی ئیمپراتوری عوسمانی و هەروەها لەناوچوونی خەلافەتی ئیسلامی، نەتەوە عەرەبییەکان کەوتنە نێو بۆشاییەکی فکرییەوە و لە چوارچێوەی ئەو وشیارییەی کە بەهۆی ناسیوناڵیزمی عەرەبی دەستیان کەوتبوو، بۆ زیندووکردنەوەی هژمونی و دەسەڵاتی ڕابردووی خۆیان دەرفەتێکیان بۆ رەخسایەوە. هەموو جارێک وەک کەڵەشێرێکی سەربڕاو، بۆ پڕکردنەوەی ئەو بۆشاییە فکرییە، پەنایان بۆ یەکێک لە ئیدیۆلۆژییە رۆژئاواییەکان وەک ناسیونالیزم، سۆسیالیزم و لیبراڵیزم دەبرد، تاکو لە چوارچێوەی هەنگاونان بەرەو مودێرنێتە، دەسەڵات و هژمونی عەرەبی زیندوو بکەنەوە.عەرەبەکان پاش ئاشنابوونیان لەگەڵ رۆژئاوا و بەئاگاهاتنەوە سەبارەت بە دواکەوتوویی خۆیان و پێشکەوتوویی رۆژئاوا، بەمەبەستی قەرەبووکردنەوەی دواکەوتوویی خۆیان و زیندووکردنەوەی شکۆ و مەزنایەتی عەرەبەکان و ئازادبوون لە هژمونی تورک و کۆلۆنیالیزم، پەنایان بە ئیدیۆلۆژی رۆژئاوایی ناسیونالیزم بردووە.ناسیوناڵیزمی عەرەبی، هەموو جارێک بۆ گەشەپێدان و زیندووکردنەوەی شکۆ و مەزنایەتی عەرەبی، ئیدۆلۆژییەکانی بەکار دەهێنا. واتە لیبرالیزم، سۆسیالیزم و کۆمونیزم و... بەڵام بنەڕەتی هەموویان ناسیونالیزم و وشیاری نەتەوەیی قەومی عەرەب بووە. پاش شکستی ئیدیۆلۆژییە رۆژئاواییەکان لە زیندووکردنەوەی شکۆومەزنایەتی عەرەبی و درێژەپێدانی قەیرانی فیکری لە کۆمەڵگای ئیسلامی/عەرەبی، عەرەبەکان دیسان پەنایان بۆ ئیسلام برد، بەڵام نە وەک دینێکی ئاسمانی، بەڵکو وەک هێزێکی سیاسی وئیدۆلۆژیک بە مەبەستی زیندووکردنەوەی شکۆی ڕابردووی عەرەب. بە وتەی توماس بوتکو، ئیسلامی سیاسی سەردەم، ئامرازی هژمونیکی رۆشبیرە عەرەبەکان لە پێناوی بە دەستهێنانی دەسەڵات بووە. ناسیوناڵیزمی عەرەبی رەشید رزا، ساتع ئەلحەسری، کەواکبی و میشل عەفلەق و... ناسیوناڵیزمێکی سکۆلار و دژە دین نەبووە و بەڵکو لەگەڵ دینی ئیسلام  یەکڕیز و هاوتەریب بووە. بە هۆی ئەوەی کە بە بۆچوونی ئەوان، ئیسلام وەکو دینی مەسیحی بیانی (روم) بۆ نەتەوەکانی ئاڵمان و فەرانسە نەبووە، تاکو سامانی عەرەبەکان داگیر بکات، هەروەها ناسیوناڵیزمی دژ بە دین واتای نەبووە، بەڵکو بە پێچەوانەوە، ئیسلام هۆکاری هژمونی وباڵادەستی عەرەبەکان بەسەر غەیری عەرەب بووە. هەر بەهۆی ئەوەش بووە کە حزبی بەعسی شۆڤینیزم کە تەنیا خاک و خوێنیان دەپەرست، لە پەیوەندی ناسیوناڵیزم و ئیسلام و زیندووکردنەوەی ئیسلام بەرگرییان دەکرد، هەروەها بەهۆی ئەوەی کە زیندووکردنەوەی ئیسلام بە واتای زیندووکردنەوەی عەرەب بووە و ئاکامی چاوەڕوانکراوی ناسیونالیزمی عەرەبی بەعس/عەفلەق، خەلافەتی ئیسلامی داعش بووە.

ئیسلامی سیاسی عەرەبی، چ لە چوارچێوەی ئیخوان و چ فکری سەلەفی، لە دەمارگیری قەومی عەرەبی و بەمەبەستی زیندووکردنەوەی شکۆ و مەزنایەتی ڕابردوو و هەروەها هژمونی و زاڵبوون بەسەر غەیری عەرەبدا سەرچاوەی گرتووە. تەنانەت " ئیخوان ئەلموسلمین " لە سەرەتادا بانگەشەی بۆ ئیدیۆلۆژی عەرەبیزم دەکرد کە لە دواییدا و بۆ دژایەتی لەگەڵ هژمونی ناسیوناڵ سکۆلاری ناسر، کە قەیرانی سوئزی چارەسەر کردبوو، هەورەها بەمەبەستی دژایەتی سیاسی لەگەڵ جەمال عەبدولناسر و دژایەتی لەگەڵ ناوبانگی ئەو لە نێو وڵاتانی غەیری عەرەبی، پەیرەو و پرۆگرامی خۆیان گۆڕی و بۆ دژایەتیکردنی دەسەڵاتی جەمال عەبدولناسر، پەنایان بۆ ئیدیۆلۆژی ئیسلام بردووە.ئیخوان پێش شۆڕشی 1952 و دەرکەوتنی جەمال عەبدولناسر، خۆیان بە ڕزگارکەری نەتەوەی عەرەب ئەژمار دەکرد و گەڕاندنەوەی شکۆ و مەزنایەتی نەتەوەی عەرەب ئامانجی ئەوان بووە "(قادر، 2000، 9). هەروەها ئەوان لە ساڵی 1939 لە پرسی فەلەستین، رۆڵێکی گرینگیان لە بەرگری لە مافی عەرەبەکان بووە (عینایەت، 1360، 154). بەڵام پاش شکستهێنانی ناسر و عەرەبەکان بەرامبەر بە ئیسرائیل کە لە ڕاستیدا بە واتای شکستهێنانی ئیدیۆلۆژی سوسیالیزم وناسیۆناڵیزم بوو، ئیخوان شەڕی نێوان عەرەب – ئیسرائیلی بە شەڕی نێوان ئیسلام و یەهودییەت ئەژمار کرد (هەمان سەرچاوە، 157). هەروەها ئیخوان بۆ باڵادەستی خۆی پەنای بۆ ئیدیۆلۆژی ئیسلام برد وشەڕێکی هژمونیکی هەڵگیرساند. پێش گۆڕینی پەیڕەو و پرۆگرامی ئیخوان لە عەرەبییەت بۆ ئیسلام، " ئیخوان لەگەڵ ئەفسەرانی ئازادی ناسیونالیستی عەرەبی پەیوەندی هەبووە، ئیخوان وانەی ئایینی بە ئەفسەرانی ئازاد وتووە و هەروەها ئەفسەرانی ئازاد وانەی سەربازییان بە ئیخوانەکان داوە (هەمان سەرچاوە، 156). 

دەمارگیری عەرەبی کە بە ئیدیۆلۆژییە رۆژئاواییەکانی وەک ناسیۆنالیزم، سوسیالیزم و... توانای یەکڕیزی وسەرکەوتنی بە دەست نەهێنابوو، هۆکاری شکستی عەرەب بۆ ئیدیۆلۆژییە رۆژئاواییەکان دەگەڕێنێتەوە و درووشمی گەڕانەوە بۆ ئیسلام، وەکو ئیدیۆلۆژی یەکڕیزی عەرەب و هەروەها ئامرازی یەکگرتوویی سیاسی عەرەبەکان بۆ ڕووبەڕووبوونەوە لەگەڵ ئیسرائیل و... دەدات. جێگای سەرنجە کە بناغەی ئیسلام گەرایی هەمان عەرەبیزم بووە.بزار دەڵێت :" ئیسلام لەگەڵ ناسیوناڵیزمی عەرەبی دژایەتییەکی نییە، مەگەر ئەوەی کە ئامانجەکانیان جیاواز بێت  کە ئەمەش  لە ڕاستیدا بوونی نییە " (ئەلبزاز، بی تا، 199). هەروەها دەڵێت: هەرچەندە ئیسلام بە دینێکی جیهانی و گشتی دادەنرێت، بەڵام وەک سرووشتی خۆی بۆ عەرەبەکان داڕێرژراوە‌ و هەروەها قورئان بە زمانی عەرەبییە وپێغەمبەریش لە نێو ئەوان هەڵبژێردراوە (عینایەت، 1362، 201). مزگەوتی ئەلئەزهەر  کە بە هێما وسومبولی  پیاوانی ئایینی وئیسلامی فیقهی/ئاسمانی دادەنرێت، " پاش شەڕی جیهانی دووەم، لە ناوەندی نیشتمانی جیهانی ئیسلامی بۆ ناوەندی پاڵپشتی مەعنەوی لە ناسیونالیزمی عەرەبی دەگۆڕدرێت. هەروەها ئەلئەزهەر بە هەموو توانای خۆیەوە پاڵپشتی لە شۆڕشی 1952ی ناسیونالیزمی ناسر کرد وئەفسەرانی ئازادی بە درێژەپێدەری رێگای ورێبازی عومەر وعەمرو کوڕی عاس ئەژمار دەکرد، واتە ئەوانی بە یەکەمەین قارەمانانی سەربازیگەری ئیسلامی پێناسە کردووە "(عینایەت، 1362، 210). لە ساڵی 1956، کەسانێ وەک بزاز وسکۆلار لە کۆمەڵگای ئەلئەزهەر، بە تەواوی بەرگرییان لە بیرۆکەی هاوشێوەبوونی  ئیسلام و ناسیونالیزمی عەرەبییان دەکرد. خەتیب کە لە زانایانی ئەلئەزهەرە، لە وتارێکدا لە ژێر ناوی " ئایا  دێو ‌ هەستاوەتەوە " کە مەبەستی لە دێو، عەرەبەکان بووە، مێژووی ئیسلام وعەرەبییەت بە یەک مێژووی هاوبەش دادەنێت و هاوشێوەی وەهابییەکان، داڕمانی ئیسلام بە داڕمانی سیستەمی حکوومەتی عەرەبی یان گۆڕینی بە سیستەمی ئێرانی، فەلسەفەی یونان و عیرفان دادەنێت. هەروەها ئاماژە بەوە دەکات کە بە دەسەڵات گرتنی تورکەکان، مەغول و کولونیالیزم، دێوی عەرەب چووەتە خەو. هەروەها بە بۆچوونی خەتیب، شۆڕشی ناسیونالیستی عەبدولناسر بە ئاراستەی رۆنێسانسی تەواوی کۆمەڵگای ئیسلامی و هەستانەوەی دێوی عەرەبی ئەژمار دەکات (عینایەت، هەمان سەرچاوە، 21). هەروەها خەتیب سەرنووسەری ئەلئەزهەر، ستایشی بزووتنەوەی ناسیونالیستی عەرەبی ناسر دەکات و  کودتای  1952 بە بەزەیی خودا بۆ مرۆڤایەتی  دادەنێت و عەرەبییەت و ئیسلام بە هاوشێوەی یەک ئەژمار دەکات (ئەحمەدی، 1383، 62).لە ڕاستیدا لە بزووتنەوە ئیسلامییەکانی هاوچەرخ (هاوشێوەی سەردەمی سەرەتایی ) بڕوا بە دین وەک ئایینێکی میتافیزیکی جێگای گۆمان و دوودڵی بووە و زۆرتر  ئیسلام وەک ئیدیۆلۆژییەکی سیاسی بۆ کۆکردنەوەی خەڵک و زیندووکردنەوەی قەومییەت بەکار هێندراوەو لە ئاکامی شکستهێنانی بیرۆکە دژەکانی ئیسلام، هەروەها بە لەبەرچاو گرتنی پێگەی باڵای دین و هێما دینییەکان لە کۆمەڵگا ئیسلامییەکاندا، دین وەک ئیدیۆلۆژییەکی ئیسلامی وسەرچاوەیەکی گەورەی هێزی سیاسی – کۆمەڵایەتی بەکار هێندراوە وکەڵکی لێ وەرگیراوە (رزوان ئەلسەیید، 1383، 10). بۆ نموونە، سەیید جەمال ئەلدین، کە کەسایەتی مەزنی هەموو ئیسلام خوازەکان، لە سەردەمی رەشید رەزا تا ئیخوان  ئەلموسلمین بووە، سەرەڕای بەکارهێنانی ئیسلام وەک ئیدیۆلۆژییەک بۆ یەکڕیزی سیاسی، بە هیچ شێوەیەک بڕوای بە ئیسلام وەک دینێکی میتافیزیکی نەبووە و تەنانەت لە بنەڕەتیشدا بڕوای بە میتافیزیک و خودا و پێغەمبەریش نەبووە. ئەم رستانەی سەیید لە وەڵامدانەوەی رنان، بە ڕوونی بێ باوەڕی نهێنی ئەو ئاشکرا دەکات کە دەڵێت :" پیغەمبەرەکان هەوڵی ئەوەیان داوە کە  بانگهێشت لە مرۆڤ بکەن  بۆ گوێرایەڵی لە فەرمانی عەقڵ، بەڵام کاتێ کە لەم هەوڵەدا شکستیان هێناوە، بە ناچار بیرۆکە ژیرانەکانی خۆیان بۆ خودای گەورە وبێ هاوتا گەڕاندەوە تا خەڵک گوێرایەڵی ئەوان بن... ئەو گوێرایەڵی وژێردەستەبوونەی کە بە ناوی خودای گەورە بەسەر خەڵکدا سەپێندرا، یەکێک لە قورسترین وبێ بەهاترین کوت وبەندەکان بۆ مرۆڤ بووە... " (عینایەت، 1389، 105).سەرەڕای بێ باوەڕی بەرامبەر بە ناوەرۆک و چییەتی خودایی دین، وەک ئامرازێکی ئیدیۆلۆژیک بە مەبەستی گەڕاندنەوەی باڵادەستی عەرەب و هژمونی بەسەر غەیری عەرەبدا کەڵکی لێ وەرگیراوە.هاوکات لەگەڵ داڕمانی خەلافەتی عوسمانی، ناسیونالیستە عەرەبییەکان، بە پشتیوانی ولە ژێر سێبەری ئیسلام، خەونی زیندووکردنەوەی سەرلەنوێی شکۆومەزنایەتی عەرەبیان هەبووە. " دوا بە دوای لەناوچوونی خەلافەتی عوسمانی، نەتەوەخوازەکانی عەرەب، لاوازبوون و لەناوچوونی خەلافەتی عوسمانیان بە هەل ئەژمار کرد و  بۆ گەڕاندنەوەی خەلافەت و دەسەڵات بۆ عەرەبەکان خەباتی خۆیان چڕتر کرد "(عینایەت، 1360، 129). " بە بۆچوونی ناسیوناڵیستەکانی عەرەب، خەلافەتی عوسمانی تەنیا وەک ئامرازێک بووە بۆ باڵادەستی تورانییەکان (تورکەکان) بەسەر عەرەب، هەروەها لە روانگەی ئەوانەوە لەناوچوونی خەلافەت بە واتای بەدیهاتنی هیوا وئاواتێکی دێرینی عەرەب بووە " (عینایەت، 1360، 106). 

 بەم پێیە دیارە کە پەیوەندییەکی دوولایەنە لە نێوان ناسیونالیستەکانی عەرەب و ئیسلام خوازەکانی نەتەوەیی هەبووە. کەسانێک وەک عەفلەق لە ڕوانگە و ڕەهەندی ناسیونالیستی، هەوڵی زیندووکردنەوەی ئیسلامیان هەبووە و هەروەها کەسانێ وەک رەشید رەزا وزانایانی ئەلئەزهەر لە ڕوانگەو ڕەهەندی ئیسلامییەوە، پەرۆشی بووژانەوەی ناسیوناڵیزم و دەمارگیری عەرەبییان هەبووە. بەڵام ئاکام وئامانجی هەردوو گرووپەکە هاوشێوەی یەکدی بووە.بە هۆی ئەوەی کە زیندووکردنەوەی خەلافەتی ئیسلامی لەلایەن عەرەبەکانەوە بە واتای زیندووکردنەوەی ئیمپراتوری و هژمونی و باڵادەستی عەرەبەکان بووە، هەروەهاش زیندووکردنەوەی دەمارگیری عەرەبی لە چوارچێوەی ئیسلام، دیسان بە واتای زیندووکردنەوەی ئیمپراتوری وهژمونی  عەرەبەکان بووە. ناسیوناڵیزمی هاوچەرخی عەرەبی، دینی ئیسلامی وەک ئامرازێک بۆ یەکڕیزی عەرەبەکان و زاڵبوون بەسەر غەیری عەرەبەکان، بە تایبەت کورد بە کارهێناوە، بە هۆی ئەوەی کە بە درووشمی عەرەب خوازی دەبوونە هۆی هەڵوێست گرتنی قەومە غەیری عەرەبەکان. ئەمە لە کاتێکدایە کە ئیسلام لە بنەڕەتدا لە پێناوی دونیاگری عەرەب/قورەیش داڕێژراوە. کەوایە بە درووشمی ئیسلام وەک دینێکی جیهانی و نێونەتەوەیی، هەوڵی ڕاکێشان و تواندنەوەی غەیری عەرەبەکانی لە ئیمپراتوری عەرەبی داوە، هاوشێوەی درووشمی ئەمڕۆی ئیسلام لە وڵاتی تورکیە کە هەوڵی کۆکردنەوەی کوردەکان لە ژێر دەسەڵات وهژمونی خۆی دەدات. بنەڕەتی ئەم ئستراتژیانە لە ڕابردووی ئیسلام و ئاکامی چاوەڕوانکراوی ئەرکی ئیسلامی – عەرەبی پێغەمبەری ئیسلام (س) سەرچاوەی گرتووە کە تێیدا ئیسلام وەک ئامرازێکی ئیدیۆلۆژیک بۆ هژمونی و خۆسەپاندنی عەرەب/قورەیش هاتە ئاراوە.  بەم پێیەش لە سەردەمی قورەیش تا سەردەمی بەعس، لە پەیامی ئاسمانی پێغەمبەر تا پەیامی پێغەمبەر بۆ بەغدادی، هەروەها لە سەردەمی ئەبوبەکری سددیق تا سەردەمی ئەبوبەکری بەغدادی، لە بەستنی پەیمانی برایەتی نێوان موهاجرین وئەنسار تا ئیخوان ئەلموسلمینی بەنا، شەڕ وپێکدادانی ئەخلاقی و دینی بەرهەمی ئیدیۆلۆژیکی دەمارگیری/ناسیوناڵیستی عەرەبی بووە. دەمارگیری /ناسیوناڵیستی عەرەبی، بوونناسی، دین/ئەخلاق، ئیدیۆلۆژی، هەموو لە پێناوی بوون و ژیانەوەی سیاسی /ئابووری عەرەبیدایە، بەم پێیەش، عەقڵی عەرەبی ( لە سەردەمی پەیامی ئاسمانی ئیسلامی تا سەردەمی ناسیونالیستی عەرەبی )، عەقڵێک بووە کە ئامانج و بەرهەمی جێگیرکردن و سەقامگیرکردنی دەسەڵات بووە، نەک بەرهەمهێنانی زانست وبەڕێوەبردنی ئەخلاق، هەروەها ئەخلاق/دین وزانست، ئامرازی دەسەڵاتی عەرەبی بوون نەک ورووژێنەری و ناورۆکی ئەو دەسەڵاتە. 

بەشێک لە ئیسلام خوازەکان، درووشمی ڕواڵەتی ئیسلام و قورئان دەکەن بە پێوەر کە تێیدا چاو لە ڕەچەڵەک و قەوم ناکرێت و دەڵێن کە یەکڕیزی نەتەوە ئیسلامییەکان لەسەر بنەمای باوەڕ و خۆراگری و برایەتی دینی داڕێژراوە. بۆ رەتکردنەوەی ئەم درووشمە رواڵەتییە، بۆچوونی یەکێک لە گەورەترین بیرمەندانی هاوچەرخی ئیسلامی میسر، واتە " موحەمەدی غەزاڵی " دژ بە بۆچوونی ئیسلامیە بناژۆخوازەکان بە کاردەهێنین. موحەمەدی غەزاڵی بە ڕەخنەگرتن لەو بیرۆکانەی کە تێیدا هاتووە کە فکر و سیستەمی سیاسی رۆژئاوایی گرینگی بە دین نادات و دین لەبەرچاو ناگرێت، بنەڕەت و بناغەی زۆرینەی سیستەمە سیاسیەکان وحزبەکان و وڵاتە رۆژئاواییەکان بۆ دەمارگیری (مەسیحی/جوولەکە) دەگەڕێنێتەوە و هەورەها بە بۆچوونی ئەو کولونیالیزمی رۆژئاوایی بە درووشمە مرووییەکانەوە، درێژەپێدەری شەڕی خاچ پەرستی دژ بە ئیسلام بووە. غەزاڵی دژی ئەو بۆچوونەیە کە دەڵێت " رۆژئاواییەکان دینیان ماچ کردووە وپاشان لەبیریان کردووە " و لەو بڕوایەدایە کە دژایەتی ئوروپا لە بەرامبەری ئیسلام لە هەستی ورووژێنەری خاچ پەرستی سەرچاوەی گرتووە‌. هەروەها دەڵێت :"ناوی فەرمی حکومەتی بەریتانیا بریتییە لە پارێزەری دین، یەکەم خاڵی پرۆگرامی حزبی کونسێرواتیوی بریتانیا  بریتییە لە بونیادنانی شارستانییەتی خاچ پەرستی، هەروەها ناوی حزبی ئیتالیا، حزبی دیموکراتی خاچ پەرستە... هەروەها موسوڵمانەکانیش دەبێ حکوومەتێکی لەو چەشنە (ئامانجی پاراستنی دین بێت ) بونیاد بنێن، بەهۆی ئەوەی کە ئیسرائیل و رۆژئاوا پێکەوە پەنایان بۆ دینی خۆیان بردووە... ئیسرائیلیەکان، ناوی وڵاتی خۆیان بە کۆماری جوولەکە یان رێکخراوی سوسیالیستی یان... نەناوە، بەڵکو ناویان ناوە وڵاتی ئیسرائیل " (عینایەت، 1360، 160). 

بە گشتی مەبەستی غەزاڵی ئەوەیە کە درووشمە روالەتییەکانی رۆژئاواییەکان بۆ وەلانانی دین و هۆگری بۆ بەها جیهانییەکانی دیموکراسی و لیبراڵیزم و... تەنیا بۆ موسوڵمانەکانە کە دژ بە ئەوان وەستاون، لە ڕاستیدا بە مەبەستی گشتگیرکردن و جیهانی کردنی بەها رۆژئاواییەکانە. ئەو بەهایانەی کە رۆژئاواییەکان هەوڵ بۆ گشتگیرکردنی دەدەن، بەهای رۆژئاواییە و بنەڕەت وبناغەی شارستانییەت و بنەماکانی سیاسەتی ئەوان بە دینی خۆیان واتە خاچ پەرستی و جوولەکە تەنراوە. کەوایە بۆچی ئێمەی موسوڵمان هاوشێوەی رۆژئاواییەکان بۆ ناونانی وڵاتەکانمان وبنەماکانی سیاسەت و... خۆمان، لە دینی خۆمان کەڵک وەرنەگرین. لە ڕاستیدا درووشمی رۆژئاواییەکان بۆ وەلانانی دین، تەنیا بۆ دینە دژبەرەکانە وئامانجی ئەوان لەناوچوونی دینە نەیارەکانی خاچ پەرستی و جوولەکەیە و هەروەها بە ئامانجی زاڵبوونی خاچ پەرستی بەسەر هەموو دینەکان، درێژەپێدەری شەڕی خاچ پەرستی دەبن.  دەتوانین هاوشێوەی ئەم بۆچوونە سەبارەت بە درووشمی رواڵەتی ئیسلام و ئیسلام خوازە هاوچەرخەکان، وەک غەزالی بەکاربهێنین ‌ کە ئیسلام بە دینێکی جیهانی و یەکسانیخواز ناودەبەن کە قەومییەت و ڕەچەڵەک تێیدا گرینگ نییە، بە واتایەکی دیکە، درووشمی ئیسلام وەک دینێکی نێونەتەوەیی ورەتکەرەوەی قەومییەت، تەنیا قەوم وڕەچەڵەکی غەیری عەرەب دەگرێتەوە.  ئەو بەها ئیسلامیانەی کە ئاماژە بە جیهانی و نێونەتەوەیی بوونی ئیسلام دەکەن بە واتای جیهانی بوونی بەها عەرەبییەکانە وبە مەبەستی رەتکردنەوە و بندەستی قەومە غەیری عەرەبەکان داڕێژراوە. بەها ئیسلامییەکان بە زمانی عەرەبی بە شێوەیەکی ناوشیار بە ئامانجی باڵادەستی عەرەبەکان و گەشەپێدانی کەلتووری عەرەبی، بەها عەرەبییەکان و قەومی عەرەب بەرز و زیندوو دەکەنەوە. بناغە وبنەڕەتی درووشمە دژە قەومییەکانی ئیسلام بە ئامانجی لاواز کردنی ناسیونالیستی غەیری عەرەبەکان و هژمونی قەومی عەرەب بەسەر ئەواندا داڕێژراوە. نەتەوەی قورەیش، کۆمەڵەی هاورێیانی پێغەمبەر، باڵادەستی  هاورێیان یان بنەماڵەی  پێغەمبەر، زمانی خودایی و پیرۆزی عەرەبی، بەناوەند بوونی مەککە  و عەرەبستان بۆ حەج، هاوردنی رێژەی بێ سنووری تاڵانی بۆ ناوەندی خەلافەتی ئیسلامی و... هەموو لە پێناوی عەرەبییەت بووە و هەروەها درووشمە رواڵەتییە جوانەکانی بۆ غەیری عەرەب بووە و بە مەبەستی جێگیرکردنی هژمونی عەرەبیزم و لە ڕاستیدا بە مەبەستی بەخشینی ڕەوایی مرۆیی/خودایی بە هژمونی قەومی خەلافەت/دینی عەرەبی بووە. 

رەتکردنەوەی قەومییەت وڕەچەڵەک لە ڕوانگەی دینی ئیسلامەوە لە ڕاستیدا بە واتای رەتکردنەوەی خۆراگری قەومی/ڕەچەڵەکی لە بەرامبەر هێرشی قەومییەت وڕەچەڵەکی عەرەبی بووە. هەروەها ناساندنی ئیسلام وەک دوایین دین و پێغەمبەر وەک دوایین پێغەمبەر بە مانای هێرشکردنە سەر خۆراگری دین/قەومەکانی دیکە لە بەرامبەر دین/قەومی عەرەبی بووە. بەهۆی ئەوەی کە عەرەبەکان هەموو دەسەڵاتیان قۆرخ کردبوو، درووشمی یەکڕیزی نەتەوە ئیسلامییەکانیان بە ئامانجی پێکهاتنی نەتەوەی ئیسلامی، برایەتی دینی و یەکسانی و... دووپات دەکردەوە، بەڵام بە کردەوە ئەوە باڵادەستی عەرەب بوو کە لە چوارچێوەی بنەماڵەی پێغەمبەر، نەتەوەی قورەیش، زمان/کەلتووری عەرەبی و... سەرلەنوێ بەرهەم دەهێندرایەوە. هەموو نەتەوە غەیری عەرەبەکان بە درووشمی " ئیسلام دینێکی جیهانی " لە پێناوی کەلتوور/زمانی عەرەبی و عەقڵی سیاسی /ئابووری عەرەبیدا بوون. بەهۆی ئەوەی کە عەرەبەکان لە بەرامبەر تورکی عوسمانی و کولونیالیئزمی رۆژئاوا لە باروودوخێکی لاوازدا بوون، دژ بە هژمونی نەتەوەکانی دیکە پەنایان بۆ نەتەوەخوازی و ناسیوناڵیزم دەبرد و لە کۆتاییدا دەگەڕانەوە بۆ دینی ئیسلام وەک دینێکی عەرەبی، بەڵام کاتێ کە سەربەخۆیی خۆیان بەدەست هێنا و بەسەر قەومەکانی وەک کورد و... زاڵبوون، درووشمی برایەتی دینی و نەتەوەی ئیسلامیان بەکار دەهێنا تا هژمونی و دەسەڵاتی خۆیان لە نێو واتا مرۆیی/دینیەکان بشارنەوە و ڕەهەندی سەربازی هژمونی خۆیان تێکەڵ بە ڕەهەندی کەلتووریش بکەن. بە هەمان شێوەیش لە سەردەمی پێش ئیسلامدا، کاتێ کە ئێرانییەکان بەسەر قەومەکانی دیکەدا زاڵبوون، بە ناوی بەهای دینی و ئایینی و سیستەمی ئاسمانی، پاساویان بۆ دەسەڵاتی خۆیان دەهێنایەوە وئاماژەیان بە قەومییەتی خۆیان نەدەکرد تا دژ بە هژمونی قەومی خۆیان، هەستیاری قەومەکانی دیکە نەورووژێنن. بەڵام کاتێ کە ئێرانییەکان‌ لە بەرامبەر عەرەبەکان، دەسەلاتیان لاواز بوو، لە چوارچێوەی بزووتنەوەی نەتەوەیی، دژ بە عەرەبەکان پەنایان بۆ قەومییەت/ڕەچەڵەکی خۆیان دەبرد. هەروەهایش لە بەرامبەر خەلافەتی تورکی /عوسمانی و بەهێزی ئیمپراتوری سەفەوی، پەنایان بۆ دەمارگیری قەومی/ڕەچەڵەکی و یان بۆ دینێکی جیاواز لە دینی زاڵی ئیمپراتوری دەبرد. بەم پێیەش دیارە کە ئیسلامی شێعە بۆ ئێرانییەکان و ئیسلامی سوننی بۆ عەرەبەکان لە پێناو قەومییەتی ئەوان، بە ڕابردوو و ئێستاشەوە ئامرازی زیندووکردنەوەی هژمونی قەومی بووە. هەروەها ئاتاتورک بە درووشمی برایەتی ئیسلامی، کوردەکانی لە بەرەی خۆیدا دژ بە دوژمنانی تورک (نە کورد) کۆدەکردەوە. 

هیچ قەوم /چینێک، بێ بوونی ئیدیۆلۆژییەکی سەرووی نەتەوە/چینایەتی، هەروەها درووشمی مرۆیی/خودایی، توانای هژمونی و تالانکردنی قەومەکان/چینەکانی دیکە و بەدەستهینانی ڕەوایی لە نێوان ئەواندا نەبووە. هەموو دەسەڵاتێکی سەربازی/دەوڵەتی بۆ گەشەسەندنی داگیرکاری و پاراستنی هژمونی خۆی، پێویستی بە هێزێکی هژمونیک/ ئیدیۆلۆژیکی  مرۆیی /دینی دەبێت.  ئەم دەسەڵاتە هژمونیکە (ئەفسانە، دین و ئیدیۆلۆژی) گرێدراوی دەسەڵات یان ئامرازی دەسەڵاتی هژمونیکی قەوم/چینی دەسەڵاتدارە. پەیوەندی دەسەڵاتی هژمونیکی و دەسەڵاتی سەربازی قەوم/چینایەتی، پەیوەندییەکی هەڵبژێردراو/گرێبەستی نییە وبەڵکو پەیوەندییەکی بوونناسانە /ئانتۆلۆژیکییە antologic /. بە واتایەکی دیکە پەیوەندییەکی سرووشتی/چیەتییە نەک ئاسۆیی/مێژوویی یان پەیوەندییەکی بەلارێدا رۆشتوو. بەو مانایەی کە دەسەڵاتی سەربازی و تاڵانکاری عەرەب/ئێران، بە مانای دوورکەوتنەوە لە بنەڕەتی ئیسلام/زەردەشت نییە، بەڵکو ئاکامی چاوەڕوانکراوی بیرۆکەی ئیسلام یان زەردەشت بووە. شایانی باسە کە ئەم بۆچوونە بۆ هەموو دین/شارستانییەتێک گونجاوە و نەک ئەوەی کە تەنیا بەشێک لە دین یان شارستانییەتێک بگرێتەوە. ناکرێت ئەم بۆچوونە بۆ سەردەمی داعش بەکار بهێنین و بۆ سەردەمی سەرەتای ئیسلام ڕوانگەیەکی دینی/میتافیزیکیمان هەبێت، بەهۆی ئەوەی کە دین/میتافیزیک ئامرازی هژمونیکی هەمان دەسەڵات وهژمونی زەوینی بووە. بەهۆی ئەوەی کە خودی دین/میتافیزیک هیچ جۆرە واتا و ناوەرۆکێکی نەبووە و ناوەڕۆک و واتاکەی لە دەرەوەی دەق و نووسراوەی دین /میتافیزیک، واتە لە نێو پەیوەندییەکانی هژمونی قەوم/چینە ‌کۆمەڵایەتییەکان بوونی هەبووە‌. کەوایە دەبێ " ڕەخنە لە ئاسمان بۆ ڕەخنەی زەوین، ڕەخنەی دین بۆ یاسا، تئۆلۆژی بۆ ڕەخنە لە سیاسەت بگۆردرێت.بە واتایەکی دیکە دەتوانین بڵێین کە ڕەخنە لە ئیسلام/قورئان دەبێ بۆ ڕەخنە لە دەسەڵاتی هژمونیکی عەرەبەکان، لە سەردەمی قورەیش تا سەردەمی داعش بگۆردرێت. 

بە پێی روانگەی مارکس کە دەڵێت، بناغە و بنەڕەتی دەقەکان لە بەرژەوەندی چینایەتی پێکهاتووە، بەم پێیەش لە  هەموو ئیدیۆلۆژییە دینی و مرۆییەکانی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەسەر بناغەی دەمارگیری قەومی /عەشیرەتی پێکهاتووە. مەبەستی کەسانێک وەک کەواکبی، عەبدە و ڕەشید ڕەزا لە خەبات دژ بە دسپوتیزم/زۆرەملی، واتە زۆرەملی ودەسەڵاتی تورکەکانی عوسمانی بەسەر عەرەبەکان  و هەروەها مەبەست لە بەرگری لە دیموکراسی و بنەماکان، گەڕاندنە‌وە و زیندووکردنەوەی دەسەڵات بۆ عەرەبەکان بووە. بەهۆی ئەوەی کە ئەو کەسانەی کە درووشمی مرۆیی/دینی دیموکراسی/ئیسلامی دەدەن، دەسەڵاتیان نەبووە‌ و هەروەها بەرامبەر بە دەسەڵاتدارانی تورک  پێگەیان لاواز بووە. هەروەها بەهۆی ئەوەی کە دەسەڵاتی شەڕی سەربازی یەکسانیان نەبووە، بە درووشمی مرۆیی/دینی هەوڵی بە کارهێنانی هێزی جەماوەریان دژ بە دەوڵەت داوە. 

مەبەستی وەهابییەکان لە شەڕ لەگەڵ بەلارێداچوون/بێ باوەڕی و زۆرەملی، هەمان سیستەمی زۆرەملی و هژمونی خەلافەتی تورکەکانی عوسمانی و هێزەکانی دیکە بەسەر عەرەبەکان بووە. هەروەهاش مەبەست لە گەڕانەوە بۆ دیموکراسی و تاکپەرستی و ئیسلامی ڕەسەن و... زیندووکردنەوەی هژمونی و باڵادەستی عەرەبەکان و گەڕانەوە بۆ رۆحی عەرەبییەت بووە. رەتکردنەوەی زۆرملی/چەقبەستوویی فکری، بێ باوەڕی و بەلارێداچوون، بە واتای رەتکردنەوەی دەسەڵاتی غەیری عەرەبی وەک دەسەڵاتی تورک و کولونیالیزم بووە. هەروەها بە زیندووکردنەوەی ئیسلامی ڕەسەن، تاکپەرستی، دیموکراسی و ئازادی بە واتای زیندووکردنەوەی هژمونی و یەکڕیزی عەرەبەکان بووە. مەبەستی کەسانێک وەک کەواکبی لە سیستەمی زۆرەملی، لەناوبردنی سیستەمی زۆرەملی عوسمانی بووە.  وتاری " تەبایع ئستبداد (سرووشتی سیستەمی زۆرەملی) " کەواکبی، رەنگدانەوەی دەنگی هەموو نەیارانی سیستەمی زۆرەملی عوسمانی، بە تایبەت بۆچوونی عەرەبەکانی شام  بووە. (عینایەت، 1389، 164). هەروەها لە کۆتایی ئەم وتارەدا ئاماژە بە گەڕاندنەوەی دەسەڵات  و خەلافەت بۆ قەومی عەرەب دەکات (هەمان سەرچاوە، 178). " کەواکبی بەرگری  لە‌ خاڵە ئەرێنییەکانی دەسەڵاتی عەرەب لە مێژووی ئیسلام دەکات و دژ بە خەلافەتی تورکی، خوازیاری هەڵبژاردنی عەرەبێکی قورەیشی وەک خەلیفە لە شاری مەککە دەکات. لە گەڵاڵەی کەواکبی، بۆچوونە قەومییەکان هاوشێوەی ڕوانگە دینییەکان کاردانەوەی بووە. بەهۆی لایەنگری، عەرەبەکانی بە بناغەدارێژەری کۆمەڵگای ئیسلامی ئەژمار دەکرد "(عینایەت، 1360، 106). رەشید رەزا بەرگری لە یەکڕیزی ئیسلامی دەکرد و لە بەرامبەر درووشمی یەکڕیزی خەلافەتی تورکەکانی عوسمانی، بەرگری لە نەبوونی ناوەندارێتی ئیداری و جیابوونەوە لە دەسەڵاتی عوسمانی دەکرد. بەم پێیەش ئەوە ڕوونە کە بەرگری لە یەکڕیزی ئیسلامی بە واتای بەرگری لە یەکڕیزی عەرەبی بووە. هەروەهاش رەتکردنەوەی خەلافەتی زۆرەملی و بەلارێداچووی عوسمانی بە واتای رەتکردنەوەی دەسەڵات و باڵادەستی غەیری عەرەب بەسەر عەرەب بووە. بە بۆچوونی ناسیونالیستە عەرەبەکان، خەلافەتی عوسمانی تەنیا هۆکارێک بووە بۆ درێژەپێدانی باڵادەستی تورکەکان بەسەر عەرەبەکان ‌ (عینایەت، 1369، 199). بەم هۆیەش بە ڕوانگەی ئیسلامی، ئاماژەیان بە باڵادەستی خەلافەتی تورکەکان بەسەر عەرەبەکان دەکرد نەک بە ڕوانگە وزمانێکی قەومی، تا ڕەوایی تورکەکان لەناوببەن و رێگا بۆ گەڕاندنەوەی دەسەڵات بۆ عەرەبەکان بکەنەوە. " رەشید رەزا وکەواکبی وعەبدە و... لە بەرامبەر هژمونی تورکەکانی عوسمانی لە خەلافەت، بەرگرییان لە قەومییەتی عەرەبی دەکرد و خوازیاری گەڕاندنەوەی دەسەڵاتی خەلافەت بۆ خاوەنە ڕەسەنەکانی خۆی، واتە عەرەبەکان بوون " (ئەحمەدی، 1383، 57). بەم پێیە، هەروەها کە ئیسلام پەیوەندییەکی قووڵی لەگەڵ دەمارگیری سەردەمی پێغەمبەر بووە، هەروەهاش لەگەڵ ناسیونالێزمی هاوچەرخی عەرەبی پەیوەندییەکی پتەوی هەبووە و ئیسلام بەرهەمهێنەری هەتاهەتایی داخوازییەکانی قەومی عەرەبی بووە ولە وڵاتی هند وپاکستان بە هەمان شێوە ئیسلام ئامرازی شوناس خوازی نەتەوەیی بووە. لە سەرەتا، لاهوری و مودودی ئیسلام و ناسیونالیزمیان پێکەوە تێکەڵ کرد و ئەو بۆچوونە پاساوێک بووە بۆ بونیادنانی دوو سیستەمی جیاواز بۆ موسوڵمانەکانی هند – پاکستان، هەروەها پاش درووستبوونی وڵاتی پاکستان ئاماژەیان بە رەتکردنەوەی ناسیونالیزم لە لایەن ئیسلامەوە دەکرد (ئەحمەدی، 1383، 58). ئەمەش بەهۆی ئەوە بووە کە بە کەڵک وەرگرتن لە ئیسلام وەک ئامرازێک بە ئامانجی قەومی خۆیان گەشتبوون و پاش ئەو ئامانجە دژ بە ناسیونالیزم هەڵویستیان گرتووە. 

لە درێژەی ئەم بابەتەدا، بە شیوەیەکی کورت ئاماژە بە چەند نموونەیەک دەکەین تا بیسەلمێنین کە ئامانجی بزووتنەوە ئیسلامی/عەرەبیە هاوچەرخەکان، چ لە چوارچێوەی سەلەفیزم، ئیسلامیزم وەک وەهابییەتی رەشید رەزا و سەیید قوتب و داعش، هەروەها چ لە چوارچێوەی ناسیوناڵیزمی ناسر، عەفلەق و حزبی بەعس، یەک ئامانجیان هەیە کە ئەویش بریتییە لە زیندووکردنەوەی شکۆ و دەسەڵات و باڵادەستی عەرەبەکان بەسەر قەومەکانی دیکە و هەروەها یەکڕیزی عەرەبی بە درووشمی ئیسلامی. بەهۆی ئەوەی کە لە بیرەوەری و فکری کۆمەڵایەتی عەرەبەکاندا، یەکڕیزی و باڵادەستی عەرەبەکان تەنیا لە ڕێگای ئیسلامەوە دەستەبەر بووە.

توێژینەوە.. پەیوەندی نێوان ئیسلام و ناسیونالیزمی عەرەبی
لە سەردەمی قورەیش تاکو بەعس/ داعش (بەشی دووەم)

https://www.google.com/url?sa=

 

هێرش قادری

لە کاتی بڕیاری پێغەمبەر بۆ چوونە نێو مەککە کە بە شێوازێکی ئاشتی خوازانە روویدا‌ و بەستنی گرێبەستی ئاشتی حودەیبییە کە دەسکەوت و تاڵانی شەڕی تێدا نەبوو، بەم هۆیەش زۆرینەی عەرەبەکان خۆیان لە پاڵپشتی پێغەمبەر دزیەوە. بەڵام لە دواییدا کە پێغەمبەر لە جێگای دەسکەوتی شەڕی مەککە بەڵێنی دەسکەوتی خەیبەری بۆ تاڵانکردن دەدا، هەموو عەرەبەکان لەبەر دەسکەوت و تاڵانی خوازیاری پاڵپشتی پێغەمبەر بوون. لە ئایەتەکانی 2 و5 و 11 سورەی فەتح،پاش گەڕانەوەی بێ دەسکەوت لە ئاشتی حودەیبییە، بەڵێنی دەسکەوتی دیکە بە جەنگاوەرەکان دەدات. پێغەمبەر حەوت رۆژ پاش شەڕی بەدر، هەموو وشترەکانی "بەنی سەلیم " و " عەتفان"ـی داگیرکرد و وەکو دەسکەوتی شەڕ، پشکی خۆی واتە یەک لەسەر پێنجی هەڵگرت و پاشماوەکەی بەسەر جەنگاوەرەکاندا دابەش کرد. پاش ئەوە جوولەکەکانی عەشیرەتی " بەنی قینقاع "ـی بۆ شام دوورخستەوە و بەهۆی ئەوەی کە زەوینیان نەبوو، چەکە زۆرەکانیان و کەرەستەی ئاسنگەرییەکانیانی داگیرکرد. لە دواییدا بە ئابلۆقە و ئاگرتێبەردانی دارستانە خورما و بڕینی دارخورماکانی " بەنی نەزیر "، ئەوانی ناچار بە خۆبەدەستەوەدان کرد و دووریانی خستەوە. هەروەها سامان و داهاتی ئەوانی لە نێو کۆچبەرە سەرەتاییەکان (نەک ئەنسار) دابەشکرد و هەموو سورەی " حەشر " سەبارەت بە سامان و داهاتی " بەنی نەزیرە " کە بەبێ شەڕ داگیر کراوە  (جابری، هەمان سەرچاوە،183). پێغەمبەر پاش شکستپێهێنانی بەنی قوڕەیزە، بە شمشێری عەلی و زوبەیر، سەری هەموو پیاوەکانی بڕی و خستیە چاڵ و ژن و منداڵ و سامان و داهاتی وەکوو دەسکەوتی شەڕ تاڵان کرد (ئبن ئەسیر، هەمان سەرچاوە،1026).پێغەمبەر هەموو زەوینەکانی خەیبەر و سامان و داهاتەکانی داگیر کرد و نیوەی زەوینەکانی فەدەکی وەکوو دەسکەوتی شەڕ داگیر کرد و...... هەروەها زۆرێک لە شەڕەکان و دەسکەوتەکانی دیکە، کە وەکوو پێشەکی جێبەجێ کردنی بەڵێنی پێغەمبەر بۆ خەزێنەی کۆشکەکانی قەیسەر و کەسرا بووە. هەر ئەو دەسکەوت و تاڵانی شەڕ بوو کە بۆ هاندانی عەشیرەت و عەرەبەکان بۆ باوەڕ هێنان بە ئیسلام رۆڵێکی گرینگی هەبووە. دەسکەوتی فراوان و هاتنی خەڵک بەرەو ئیسلام بە ڕێژەیەکی بەرچاو، لەگەڵ یەک هاوکات بوون.لە ڕاستیدا بە شکستی یەکڕیزی عەشیرەتەکان (قورەیش و غەزفان و بەنی سەلیم و... ) دژ بە ئیسلام و گواستنەوەی هژمونی تاڵانی و بازرگانی لە مەککەی قورەیشی بۆ مەدینەی ئیسلامی، زۆرینەی کەسایەتییەکانی قورەیش (خالد وعەمروعاس و...) و عەشیرەتەکانی دیکە عەرەبی باوەڕیان بە ئیسلام هاورد . پێغەمبەر هیچ قەوم و عەشیرەت و وڵاتێکی بە بێ تاڵانکردنی سامان و داهات و زەوین و گرتنی دەسکەوت، داگیر نەکرد. بەڵام لە کاتی داگیرکردنی مەککە، بۆ داگیرکردنی سامان و داهاتی مەکییەکان رێگای بە موسوڵمانەکان نەدا و بەڵکو هەموو دەسکەوتەکانی لەنێو موسوڵمانە نوێیەکان و دەوڵەمەندەکانی قورەیش دابەش کرد. بەڵام ئەنسار لەم دابەشکردنە بێبەش بوون، کە ئەمە بووە هۆی دڵگرانی ئەنسار (ئبن هشام، لە جابری، 194). ئەمە بە واتای پاراستنی پێگەی دەوڵەمەندەکانی قورەیش و پەیوەندی ئیسلام لەگەڵ دەمارگیری عەشیرەتی قورەیش بووە. دەوڵەتی ئیسلامی بە داگیرکردنی مەککە بۆ دەوڵەتی قورەیشی گۆردرا (هەمان سەرچاوە، 246). لە راستیدا دەوڵەتی ئیسلامی تا ئەو کاتەی کە لە دوورگەی عەرەب بووە، وەکو دەوڵەتی قورەیش و ئامرازێک بووە بۆ زاڵبوونی قورەیش بەسەر عەرەبدا، پاش پەرە سەندنی ئیسلام بەرەو ئێران و رۆم، دەوڵەتی عەرەبی/قورەیشی وەکو ئامرازی هژمونی باڵادەستی عەرەب بەسەر غەیری عەرەبەکان بووە.

عەشیرەتەکان باوەڕیان بە ئیسلامی ئابووری و سیاسی هێنابوو. کە ئەمەش بە هۆکاری لۆژیکی عەشیرە و خودی ئیسلام بوو، بەهۆی ئەوەی کە ئامانجی ئیستراتیژی سیاسی و ئابووری ئیسلام، باڵادەستی قورەیش بەسەر عەرەب و هەروەها باڵادەستی عەرەب بەسەر غەیری عەرەب بووە.شەڕەکان و دەسکەوتەکانی شەڕی پێغەمبەر لە دوورگەی عەرەبی، وەکو پێشەکی بانگهێشتی سەرەکی پێغەمبەر بۆ دەسکەوتەکانی قەیسەر و کەسرا بوو، کە لە رۆژە سەرەتاییەکانەوە بەڵێنی دابوو. کەوایە بانگهێشتی پێغەمبەر تەنیا بانگهێشت نەبووە، بەڵکو وەکو دەوڵەت بووە (جابری، هەمان سەرچاوە،195). لە ڕاستیدا دەوڵەت/خەلافەت بە واتاکانی شەڕ/جیهاد، ئامرازی سەربازی/ئیداری داگیرکردنی وڵاتەکان بووە و هەروەها لە دواییدا ئامانجی تاڵانکردن و داگیرکردنی سامان و داهات ودەسدرێژی کردنە سەر ناموسی خەڵک بووە. تاڵانکردن/داگیرکردن لە ژێر ناوی تاڵانی و خوێن بایی و باج و دەسدرێژی کردن لە ژێر ناوی کۆیلە، ڕەوایی ئیسلامی/خودایی پێ دەبەخشرێت. کەوایە عەقڵی سیاسی ئیسلام کە لە لۆژیکی عەشیرەتی سەرچاوەی گرتووە (تاڵانکردن،شەڕ، ژن و...)، لە چوارچێوەی تاڵانی/زەکات، جیهاد، کۆیلە، هەروەها باڵادەستی قورەیش لەچوارچێوەی نەتەوەی قورەیش، کۆبوونەوەی هاورێیانی پێغەمبەر، چارەسەری کێشەکان و نووسینی گرێبەست و... کە ئەمانە هەموو لە چوارچێوەی خەلافەتی پیرۆزی ئیسلامیدا سەقامگیر ویاسایی بوویەوە . بەم پێیەش، عەقڵی سیاسی ئیسلام لەسەر سێ بناغەی پەیامی خودا، خەیاڵ، باڵادەستی و لۆژیکی عەشیرەتی قورەیش داڕێژراوە، کە ئەمەش ئاکامی چاوەڕوانکراوی ئەرکی پێغەمبەر و بەدیهاتنی خەونی ئەو بوو کە لە بەرامبەر قبووڵکردنی ئیسلام لەلایەن عەشیرەتی قورەیش، بەڵێنی باڵادەستی عەرەب بەسەر غەیری عەرەبی بە ئەوان دابوو، هەروەها بە پێدانی بەلێنی خەزێنەکانی قەیسەر/کەسرا بە عەشیرەتەکان و بە لۆژیکی شەڕ/جیهاد وتالانکردن /تاڵانی، بناغەی دەو‌ڵەتی نوێی مەدینەی داڕشت. پێغەمبەری ئیسلام بە کەڵک وەرگرتن لە وانە دینیەکانی خۆی، خواستی ئابووری دەوڵەمەندەکانی قورەیش و خواستی تاڵانی و جەنگاوەری عەشیرەتە دەشتەکییەکانی پێکەوە بەستەوە . " هێزی جووڵێنەری تایبەتی ئیسلام، تێکەڵێکی کاتی لە هێزەکانی لێهاتوو و سەرۆکایەتی شاری و هێزی خێوەت نشین بووە "(وبر، هەمان سەرچاوە، 60). ئەوە ڕوونە کە ناوەڕۆک وئامانجی دینی سەرەتای ئیسلام، دیاردەیەکی بنەڕەتی و سەرەکی نەبووە و لە پلەی دووەمدا بووە. دیاردە وئامانجی سەرەکی وبنەڕەتی ئیسلام، داگیرکردن و سەرکەوتنی دونیایی بووە (وبر،هەمان سەرچاوە،66). کەوایە ئیسلام دینێکی سیاسییە وسیاسەتەکەی موڵکی عەرەبەکان و دینەکەی موڵکی خەڵکی دیکە (غەیری عەرەب) بووە. موحەمەد بۆ عەرەبەکان /قورەیش کەسایەتییەکی سیاسەتمەدار و بۆ خەڵکی غەیری عەرەب پێغەمبەر بووە. ئێمە پەیامی ئیسلامیمان وەرگرت و عەرەبەکان گەڵاڵەی زەینی ئیسلامیان وەرگرت. غەیری عەرەب بێ ئاگا بوون لەوەی کە خاوەنی ئاسمان و ئەخلاق و دین خودی پێغەمبەر بووە کە لەلایەن گەڵاڵە داڕێژەرە زەوینیەکان هەڵبژێردراوە تاکو بە خەیاڵ و وەهمی ڕووناکی خۆی، لە زەویندا تاریکی بڵاو بکاتەوە، هەورەها بە پێدانی بەڵێنی دادپەروەری، زۆڵم و نادادپەروەری خۆی بلاو بکاتەوە.

ئیسلام، نەریتی عەشیرەتە عەرەبییەکانی وەکو: تاڵانکردن، رەگەز و جەنگاوەری عەرەبی لە چوارچێوەی زەکات،باج،کۆیلە/فرەژنی و جیهاد زیندوو کردەوە و پاشان بڵاوی کردەوە. ئیسلام خووی چێژخوازی، بە تایبەت سەبارەت بە ژنەکان و دەوڵەمەندی و دارایی قبووڵ دەکات(وبر لە ترنر،1379،20). هەروەها حەز و ویستی جنسی لە پێکهێنانی پەروەردەی موسوڵمانەکان لەسەر ژیانی هاوبەش و هاوسەرگیری رۆڵێکی گرینگی بووە (وبر، هەمان سەرچاوە، 59). لە ڕاستیدا دەتوانین بڵێین کە " ئیسلام واتا گشتییە عەشیرەتییەکانی تێکەڵ بە خۆی کرد و ناوەڕۆکێکی نوێ و دینی پێ بەخشی " (ئیزوتسو لە ترنر، هەمان سەرچاوە، 61). دینی ئیسلام زۆربەی فاکتەرەکانی عەشیرەتی بە تایبەت پێکهاتەی گشتی پاراست و کەڵکی لێوەرگرت (فیرحی، 1378،135). پێغەمبەری مەزنی ئیسلام، لە جێگای تاڵانکردن و دەسدرێژی عەشیرەتەکان بەرامبەر بە یەک، ئەوانی یەکڕیز کردەوە و ئاراستەی هێز و تاڵانکردن و دەسدرێژی عەرەبەکانی بەرەو غەیری عەرەبەکان گۆڕی." پاش دابینکردنی ئاسایشی ناوخۆیی وقەدەغە کردنی خوێنڕشتن، کۆمەڵگای نوێی موسوڵمانەکان دەبوو بە ئاراستەی دەرەوە هەنگاو بنێت ... توانای ئیسلام لەسەر هێزێکی کاریگەر وچالاک داڕێژرابوو "(ترنر،1379،144). ئیسلام و خەلافەتی ئیسلامی وەکو ئامرازی هژمونیک وسەربازی بەکار هاتووە کە لە پێناوی دەسدرێژی و هێزی بەرهەمهێنەری تاڵانکردن /تاڵانی ئیمپراتوری عەرەب/قورەیش و پاراستنی هژمونی عەرەب بەسەر غەیری عەرەبدا بووە. دەوڵەت / خەلافەتی ئیسلامی/عەرەبی وەکو " خاوەن زەوینی راستەقینە " دەرکەوت وزانایانی عەرەب کە لە بەهرەی زەوین و باج بەشدار بوون و سەرۆکایەتی سیستەمی چینایەتییان دەکرد و نەتەوەکانی دیکە وەکو کۆیلەی گشتی ئەوان بوون (ترنر،1379،149).

ئەبوبەکر، واتە خەلیفەی یەکەم بە باشی لە لۆژیکی پەیامی پێغەمبەر و فەلسەفەی بوونی ئیسلام تێگەییشتبوو. ئەمە لە کاتێکدایە کە عەلی هەژار، لە قوڵایی بوونی درۆیینی ئیسلامدا خۆی نوقم کردبوو. ئەو (ئەبوبەکر) بە راستی میراتی لێهاتوویی سیاسی پێغەمبەری مەزنی ئیسلامی بۆ مابوویەوە. بەهۆی ئەوەی کە نوێژ و زەکاتی (دین/تاڵانی) لە یەک جیا نەدەکردەوە. ئەو بە باشی ئەوەی دەزانی کە ئەگەر خوێنی تاڵانی – بە ناوی زەکات و... – ببرێت، ئەگەری پێکهاتنی ئیمپراتوری ئیسلامی لەناودەچێت، هەروەها ئەو بە باشی ئەوەی دەزانی کە لەبیرکردنی زەکات بە واتای لەناوچوونی پەیوەندی دەسەڵات و لەبیرکردنی داگیرکردنی وڵاتەکانە (جابری ، هەمان سەرچاوە، 222). بەم هۆیەش بوو کە پاش مەرگی پێغەمبەری ئیسلام، زۆرینەی ئەو عەرەبانەی کە لەسەر دینی ئیسلام بوون و بەڵام رازی بە پێدانی زەکات نەبوون بە بێ باوەڕ و کافر پێناسە بوون و هەڕەشەی شەڕ/جیهادیان لێ کرا وبە پاساوی ئیسلام و دوورکەوتنەوە لە دین،شەڕیان لەگەڵیان کرد. ئیسلام/زەکات لەگەڵ عەشیرەت/تاڵانکردن و بە لۆژیکی شەڕ/جیهاد بە تەواوی پێکەوە تێکەڵ ببوون. بەم هۆیەش بۆ تالانکردن بە ناوی جیهاد، شەڕیان لەگەڵ موسوڵمانان دەکرد. جیهادی ئیسلامی وەکو ئامرازێک بۆ درێژەپێدانی هژمونی قورەیش بەسەر عەرەب و پاراستنی ناوەندارێتی سیاسی/ماڵی،بەکار هاتووە. هەورەها کە لە دواییشدا ئامرازێک بووە بۆ هژمونی قورەیش/عەرەب بەسەر غەیری عەرەب. پەیوەست بوون بە ئیسلام بە واتای دەربڕینی یەکریزی سیاسی و گوێرایەڵبوونی دەوڵەتی ئیسلامی بووە وبە هۆی ئەوەی کە تەنیا بابەتی مادی و بەرهەست کە بە واتای پابەندبوون بە ئیسلام بووە، بریتی لە زەکات بووە و عەشیرەتەکان لە پێدانی زەکات خۆیان دەدزییەوە، بە ناوی ئیسلام شەڕی پیرۆز، پێیان رادەگەییشت. بەهۆی ئەوەی کە لە دەوڵەتی ئیسلامدا، زەکات و نوێژ لە یەک جیا نین.

لە ڕاستیدا بنەما لەسەر زەکات/تالانکردن بووە و نوێژ ڕەوایی وپیرۆزبوونی پێ بەخشیوە، هەروەها بنەما لەسەر دەولەت و بانگهێشتکردن/ ئیسلام وپرۆپاگەندی ئیسلام بووە. " زەکات هەمان باج بووە کە عەشیرەتی سەرکەوتوو لە عەشیرەتی شکست خواردووی وەردەگرت " (جابری، هەمان سەرچاوە، 206). سیستەمی نێوخۆیی دەوڵەتی ئیسلامی لەسەر میرات و پاشماوەی عەشیرە داڕێژرابوو، ئیسلام نموونەی ژیان و کەلتووری عەشیرەتی لە نێو واتای نەتەوەدا پاراست (فیرحی، هەمان سەرچاوە،140). ئەوە خالێکی سەرنج راکێشە،‌ قورەیش کە پاش هەموو کەس باوەڕیکی رواڵەتییان بە ئیسلام هاورد و باوەڕێکی لاوازیان هەبوو، لە دین پاشگەز نەبوونەوە و هەڵنەگەرانەوە، لەبەر ئەوەی کە دەوڵەتی ئیسلامی پێغەمبەر لە کۆتاییدا وەکو دەوڵەتێکی قورەیشی خۆی نواند (جابری،207). هاوکات لەگەڵ کۆچی دوایی پێغەمبەر خەڵک دەیانویست بۆ دینی پێشوو، واتە دینی سەردەمی نەزانین بگەرێنەوە، بەڵام (سوهەیل کوڕی عەمرۆ) کە لە دەوڵەمەندەکانی قورەیش بووە، خەڵکی لەو کارە پەشیمان کردەوە و وتی:" یەکەم کەسەکان مەبن کە لە دینی موحەمەد پەشیمان دەبنەوە و هەڵدەگەڕێنەوە... ئایینی موحەمەد سەردەکەوێت و من موحەمەدم لەم شوێنەی کە ڕاوەستاوم بینیوە کە دەیوت کە رستەیەک بلێن تاکو هەموو عەرەب گوێڕایەڵ و بندەستی ئێوە بکەم وهەروەها غەیری عەرەب باج بە ئێوە بدات ... سوێند بە خودا کە رۆژێک دێت کە ئێوە خەزێنەکانی سزار و خەسرەو بە دەست دێنن " (ئبن ئەسیر، ج3، 1198). دەوڵەمەندی قورەیش لە چوارچێوەی دەوڵەمەندی هاورێیانی پێغەمبەر و چارەسەری کێشەکان و نووسینی گرێبەست، زیندوو بوویەوە وسەرلەنوێ بەرهەم هێندرایەوە، هەروەها هژمونی قورەیش،دیسان وەک خۆی مایەوە و لە ئامرازی ئیسلام کەڵکی وەردەگرت وبەو ئارستەی دەرۆشت کە لە ئاستی باڵادەستی لە دوورگەی عەرەبی بۆ ئاستی باڵادەستی لە نیوەی دونیا بەرز ببێتەوە و بەسەر هەموو دونیادا زاڵ ببێت. باڵادەستی قورەیش بەسەر نیوەی لە دونیای ئاوەدانی ئەو سەردەمەدا بەدیهات (فیرحی، هەمان سەرچاوە،143). کەوایە شەڕەکانی "رەدە" بە پێچەوانەی بۆچوونی عەلی عەبدولڕەزاق بە واتای دەسپێکی خەلافەت/دەوڵەتی ئیسلامی نییە ، بەڵکوو لە سەردەمی پێغەمبەرەوە دەستی پێکردووە وهەورەها لە سەردەمی ئەمەویان ،عەباسیان ،عوسمانیان تاکوو سەردەمی داعش درێژەی هەبووە.

لێرەدا نموونەیەک دێنینەوە کە بە چ شێوەیەک قورەیش بە ئامرازی دین و لە چوارچێوەی واتاکانی قورئان، پێگە و دەسەڵاتی خۆی پاراست و هەروەها زلهێزی و دەوڵەمەندی ئابوورییەکەیان، دەسەڵاتی سیاسیشی قۆرخ کرد. ئیمام شافیعی(س) ئاماژە بەوە دەکات و دەلێت:" لێکدانەوە و شرۆڤەی قورئان بەپێی زمانناسی عەرەبی، جگە بە پێی بۆچوونی قورەیش، درووست نییە و تێگەییشتنی قورەیش لە دەقە ئایینیەکان، باشترین جۆری تێگەییشتنە و بەم پێیەش باڵادەستی قورەیش بە مەرجی درووستی دینی ئیسلام دادەنرێت " (فیرحی، هەمان سەرچاوە،235). " بە بۆچوونی شافیعی ،خەلافەت ودەسەڵاتی ئیسلامی تایبەت بە قورەیشە وهەرچەندە قورەیش بە زۆرەملی و شمشێر سەرکەوتبێت، بەڵام بە خەلیفە و دەسەڵاتی ڕەوا دادەنرێت و... هەروەها هەر جۆرە دژایەتییەک لەگەڵ قورەیش بە لادان لە رێگای ئیسلام دادەنرێت "(ئەبوزەید، 1996، 62، ئەحمەد،1975،327). زلهێزی دەوڵەمەندی قورەیش بە ڕواڵەتی نوێی ،نەتەوەی قورەیش ،هاورێیانی پێغەمبەر، چارەسەری کێشەکان و نووسینی گرێبەست، بنەمالەی پێغەمبەر، پێشڕەوانی ئیسلام وزمانی ئاسمانی ... خۆی دەرخست .ئەوە چاوەڕوانکراو بووە کە بەپێی توانایی و کەرەستەی پەیوەندی گرتنی ئەو سەردەمە و مەودای زۆری جوگرافی، هاورێیانی پێغەمبەر و پیشڕەوانی دین، جگە لە غەیری قورەیش وغەیری عەرەب کەسی دیکە نەبوون. ئەمەش لەوە سەرچاوە دەگرێت کە پێغەمبەر لە نێو غەیری عەرەبدا دەرنەکەوتبوو. بەم پێیەش دەولەمەندی قورەیش /عەرەب لە چوارچێوەی ئیسلامدا زیندوو بوویەوە. " هاورێیانی پیغەمبەر لە نەتەوەی ئیسلامیدا، هاوشێوەی کەسایەتییەکانی سەردەمی نەزانی، جێگە و پێگەیەکی تایبەتیان لە نێو موسوڵمانە ئاساییەکان و دەسەڵاتدارانی ئیسلامدا هەبووە."(فیرحی،1378،141). ئەوە ڕوونە کە لە پشتی مانای درووشمە رازاوەکانی ئیسلام، ستراتیژی و ئیدیۆلۆژی هژمونی عەرەبەکان بەسەر غەیری عەرەبدا بە مەبەستی بەدەستهێنانی تاڵانی/ تالانکردن، بوونی هەبووە و هەروەها دەوڵەت/خەلافەتی ئیسلامیش ئامرازی سەربازی ئەو هژمونییە بووە، درووشم و دەوڵەتی ئیسلامی سەرچین یان بەرهەمهێنەری سەرلەنوێی هێزی بەرهەمهێنان و بەرژەوەندی قەوم/عەشیرەی عەرەب /قورەیش بوون. هەروەها هێزی بەرهەمهێنەری عەشیرەتە عەرەبەکان، تاڵانکردن بووە لە ژێر ناوی زەکات، خوێن بایی، باج، تاڵانی و... . لە ئاکامی تاڵانکردن/باج سەندن، قەومی عەرەب بوو بە چینێکی باڵادەست. ئیستراتژی باڵادەستی قورەیش/عەرەب بوو بە ئیدیۆلۆژییەک بۆ ڕەوایی بەخشی بە خۆی.

"لە سەردەمی عەباسییەکان بە لاوازبوونی دەمارگیری و باڵادەستی عەرەب، ئیمپراتوری ئیسلامی لە فاکتەرێکی یەکڕیزی کۆمەڵایەتی خۆی بێبەش بوو، هەروەها سیستەمی نوێ دەبوو لە دامەزراوە نوێیەکانی خۆی بۆ خولقاندنی هەستێکی نوێ لە شوناسی سیاسی کەڵک وەربگرێت. لەم باروودۆخەدا، رواڵەتی تایبەتی کۆمەڵگای ئیسلامی نوێ، واتە پەیوەندی نێوان خەلافەت و زانایان گەشەی کرد ... زانایان ڕەواییان بە دەسەڵاتی ئیسلامی دەبەخشی و خوازیاری قبووڵکردنی یاسا وەکو پەیامی خودایی و دیاردەیەکی جێگیر بوون"(ترنر، 1379، 152). پرسی قەوم گەرایی وەکو ڕەمز و نهێنییەکی گەورەی خەلافەتی عەباسی بووە. مەئمون وشیارانە یان ناوشیارانە، وردە وردە لە جێگای دژایەتییە قەومییەکان، لەسەر سیاسەتی ئایینی پێداگری کرد وبە دانانی زانست و پێنووس لە جێگای قەومییەت و شمشێر، رێگای بۆ گەشەپێدانی بابەت و مشت ومڕی زانستی کردەوە (فیرحی،هەمان سەرچاوە،189). لە ئەم سەردەمەدا بوو کە زانستی ئیسلامی و زانایانی وەکو ماوردی، نزام ئەلمولک و غەزاڵی و کەسانی دیکە، بە لاوازبوونی دەمارگیری قورەیش /عەرەب، بە سێبەر و نوێنەری خودا ئەژمارکردنی خەلیفەکان و پیرۆزی دینی بەخشین بە دەسەڵات و هەروەها بەبێ باوەڕ وکافر وقرمەتی ناساندنی دژبەرانی سیاسی، لەژێر ناوی ئیسلام و خودا، سیستەمی زنجیرەی پلەوپایە و هژمونی عەرەبەکانیان دەپاراست.

لەوانەیە نموونە و سومبولی پێغەمبەری ئیسلام بۆ داڕشتنی بنەمای ستراتیژی ئیسلام، نموونەی ئێرانی زەردەشتی بووبێت. پێغەمبەری ئیسلام واتاکانی بەهەشت و جەهەننەم و رۆژی دوایی لە ئایینی زەردەشت وەرگرتبوو. هەروەها کە دینی زەردەشت ئامرازێک بووە لەپێناو سیستەمی پاشایەتی ئێرانی/پارسی، بە مەبەستی تاڵانکردنی داهات و سامانی قەومەکانی دیکە، بە هەمان شێوە، دینی ئیسلام وەکو ئامرازێک بووە لەپێناوی تاڵانکردنی سامان و داهاتی قەومەکانی دیکە و پاراستنی بەرژەوەندییەکانی قەومی عەرەب و قورەیش (1).ئەگەر هۆکاری هەستان و جووڵاندنەوەی بزووتنەوەی ئیسلام، تامەزرۆیی سامانەکان و تاڵانکردنی خەزێنەکانی قەیسەر و کەسرا بووە (ئبن ئەسیر، لە جابری، 87). بە هەمان شێوە هۆکاری شۆڕشی پارسەکان، تامەزرۆیی سامان و داهاتی مادەکان /کوردەکان بووە. بەپێی بۆچوونی هرۆدۆت، هۆکاری سەرەکی شۆڕشی پارسییەکان دژ بە مادەکان و خواستی سەرەکی کوروش بۆ داگیرکردنی ماد، لەوەی سەرچاوە دەگرێت کە پارسەکان تامەزرۆی گەییشتن بە سامانی مادەکان بوون (هرۆدۆت، 1387، 99 – 100. بریان،1380، 1380، 23). ئیمپراتوری ئیسلامی هاوشێوەی خەلافەتی ئیسلامی، ئامراز یان بەرهەمهێنەری بەرژەوەندی قەوم /عەشیرەتی باڵادەستی پارس بووە و هەروەهاش دینی زەردەشت هاوشێوەی ئیسلام، ئامرازی هژمونیک و باڵادەستی ودەسەڵاتی قەومی بووە.

ئیمپراتوری ئیسلام پاش پەرەسەندن و سەرکەوتنی سەربازی بەسەر قەومەکانی دیکە، شێوازی باج سەندنی سیستەمی پاشایەتی ساسانی هەڵبژارد. باج سەندنی ئیسلامی بەپێی شێوازی سەردەمی ساسانی بووە(فرای، 387). هەورەها هەوڵی پیاوانی ئایینی ئەوە بووە کە پاساو بۆ پێشینە وڕابردووە مێژووییەکان بهێننەوە و پاشان بە تێکەڵکردنی ئەم مێژووە لەگەڵ فاکتەرە عەقڵییەکان، ویستویانە ئەم مێژووە لە چوارچێوەیەکی ئایینیدا پێناسە بکەن (لمبتون،1345،88). گەورەترین زانایانی ئیسلامی لە زانستی حەدیس، وەکو بوخاری، موسلم و ترموزی و... هەموو خەڵکی خوراسان بوون کە بەرەو وڵاتە عەرەبییەکان کۆچیان کردبوو (272). " پاش هاتنی ئیسلام بەرەو ئێران، هیچ گۆران وپێشکەوتنێک نەهاتۆتە ئاراوە، تەنیا پێتەخت لە تیسفون بۆ مەدینە گوازرایەوە و بنەماکانی باج سەندنی خۆجێیی و سیستەمی کۆمەڵایەتی ناوچەیی وەکو خۆی مایەوە و هەروەها دەسەڵاتی زلهێزە خۆجێی و ناوچەییەکان بەردەوام بوون "(فرای،1386). سیستەمی ئیداری و یەکڕیزی دین و دەوڵەت کە بناغەی سیستەمی ئیسلامی بووە، لە سیستەمی دەوڵەتی ساسانییەوە سەرچاوەی گرتووە (هەمان سەرچاوە،388). شکۆ ومەزنایەتی خوداکان (فرە ئیزەدی) - بە وتەی تەباتەبایی – بۆ سێبەر ونوێنەری خودا (زەل سولتان) گوردرا و دەسەڵاتی خەلافەت، داب و نەریتی بەڕیوەبردنی ئیداری دەوڵەتی سەردەمی ساسانی قبووڵ کرد (پترۆشفسکی ،72). چوارچینی کۆمەڵایەتی سەردەمی ساسانی، لە سەردەمی ئیسلامدا وەک خۆی مایەوە ... تەنیا گۆڕان ئەوە بوو کە ئیسلام جێگای زەردەشتی گرتەوە (فرای، هەمان سەرچاوە، 387). لە راستیدا سەرکەوتنی عەباسییەکان بە مانای بە ئێرانی بوونی دەسەڵاتی خەلافەت بووە (هەمان سەرچاوە، 71). جووتیاران یان دەوڵەمەندە فئۆدالەکانی سەردەمی ساسانی، لە سەردەمی ئیسلامیشدا موڵک و زەوینەکانیان پارێزراو بووە و ئەرکی کۆکردنەوەی باج لە جووتیاران و گەڕاندنەوەی بۆ خەزێنەی دەوڵەتیان لە ئەستۆ بووە. هاوشێوەی سەردەمی ساسانی، لە سەردەمی ئیسلامیشدا، جووتیاران ئەرکی زۆرەملی کارکردن لەسەر زەوین و پێدانی باج بە حکوومەتیان لە ئەستۆ بووە (فرای،1379،43). سیستەمی ئیداری بەغداد، بە پێی سیستەمی ئیداری تیسفون، واتە پێتەختی ساسانی دارێژرابوو (هەمان سەرچاوە،128). سیستەمی ئیداری عەباسییەکان بە تەواوی بە پێی سیستەمی ئیداری ساسانییەکان دارێژرابوو، هەروەها دەسەڵات و داب ونەریتی بنەماڵەیی و سیستەمی زنجیرەی پلەوپایە و... لە سەردەمی ئیسلامیشدا بەردەوام بووە (گارسویت، 1385،231).

ئامانج و بەهای ئیرانییەکان، هاوشێوەی عەرەبەکان، تەنیا پاراستنی دەسەڵاتی خۆیان بووە و بناغە و بنەڕەتی سیاسەت/عەقڵانییەتی ئەوان، غەریزە و بەرژەوەندی خۆیان بووە. بەم هۆیەش بووە کە بە مەبەستی پاراستنی دەسەڵات و بەرژەوەندی خۆیان، هەموو جۆرە دەسدرێژی وداگیرکارییەکیان دەکرد و هەروەهاش لەو پێناوەدا هەموو جۆرە هژمونی عەرەب و تورک ومەغولیان قبووڵ دەکرد. شایانی باسە کە ئامانجی باوەڕهێنانی ئێرانییەکان بە ئیسلام یەکسانی ئابووری و کۆمەڵایەتی لەگەڵ عەرەبەکان بووە (ئشپولر،1377،242). هەروەها کە دەوڵەمەندەکانی قورەیش بە هۆی باوەڕهێنان بە ئیسلام، پێگەی ئابووری خۆیان پاراست وتەنانەت ئەم پێگە ئابوورییە پەرەی سەند، بە هەمان شێوەیش ئامانج لە باوەڕهێنانی ئێرانییەکان بە ئیسلام، هۆکاری ئابووری/سیاسی و بەدەستهێنانی پێگەی یەکسان و ڕەهابوون لە پێدانی خوێن بایی و باج بووە و بەم هۆیەش بوو کە ئیسلامی بوونی ئێران لە سەرەتادا لە نێو چینی بالادەست روویداوە (هەمان سەرچاوە،248). بە مەبەستی ئەوەی کە باج نەدەن. نەتەوە غەیرە موسوڵمانەکان یان مەوالی بەو کەسانە دەوترا تازە بڕوایان بە ئیسلام هێنابوو، تاکو باجی تایبەت بە بێ باوەڕەکان یان کافرەکان نەیانگڕێتەوە (ترنر،1379،149). لە ڕاستیدا باوەڕ بە ئیسلام هاوردنی ئێرانییەکان، هاوشێوەی عەشیرەتە عەرەبەکان و قورەیش لەسەر بناغەی لۆژیکی ئابووری/سیاسی داڕێژرابوو، ئەمەش وەکوو خودی لۆژیکی ئیسلام/پەیامی خودایی بوو کە ئامانجێکی ئابووری/سیاسی هەبووە. عەقڵی ئیسلامی /عەرەبی هاوشێوەی عەقڵی زەردەشتی/ئێرانی، عەقلێکی ئابووری/داگیرکارانە بووە کە لەسەر نموونەی داگیرکردن داڕێژراوە و تێیدا شەڕ لە ئاستی سیاسی/دینی سەرلەنوێ بەرهەم دەهێندرێت. لە ڕاستیدا بناغەی دین/سیاسەت بریتییە لە غەریزە (شەڕ/ژن) و بەرژەوەندی (تاڵانکردن/تالانی)، یان گەدە (تاڵانی/خوێن بایی ) و ژێرگەدە (کۆیلەی ژن ،فرەژنی ) و باڵادەستی /هژمونی، هەروەها ئیسلام /زەردەشت وەکوو مێشکی بەڕێوەبەر و خەلافەت/ئیمپراتوری وەکو هێزی جووڵێنەری دین/سیاسەت بووە. 

بەهۆی لێکچوونی ئەو دوو نموونە و لێکچوونی عەقڵی سیاسی ئەو دوو قەومە بووە کە لە سیستەمی سیاسی عەباسییەکان ئێرانییەت و عەرەبییەت یەکڕیز بوون و یەکیان گرتەوە (2). بە وتەی پترۆشفسکی، سیستەمی سیاسی عەباسییەکان لە ئاکامی یەکڕیزی ئیسلام وفئۆدالیزمی ئێرانی پێکهاتووە (هەمان سەرچاوە،229). شایانی باسە کە ئەمە لە کاتێکدا بووە کە دەمارگیری عەرەبی لاواز بووە و ئێرانییەکان بەهێز بوون، بەهۆی ئەوەی کە کاتێ کە عەرەبەکان لەسەر دەسەڵات و بەهێز بوون، رێگەیان بە هیچ قەومێک نەداوە کە بگاتە ئاستی یەکسانی ئەوان، هەروەها هاوشێوەی سەردەمی ئەمەوی ،غەیری عەرەب بە مەوالی/کۆیلە ئاماژەی پێدەکرا.

ئەگەر زۆرینەی بابەتەکانی شانامە و خودای نامەی سەردەمی ئێرانی کۆن بریتییە لە ڕەوایی پاشاکان و ئەمەگداری جەماوەر بۆ پاشاکان و شەڕی هەتاهەتایی نێوان چاکە و خراپە (لازار، کەمبریج، 1379،538). بابەتە گرینگەکانی ئایینی سیاسی و زانستی ئیسلامی (سیاسەت نامە و شەریعەت نامەکان ) بریتییە لە ڕەوایی خەلیفە و ئەمەگداری جەماوەر بۆ خەلافەت و شەڕی هەتاهەتایی نێوان موسوڵمان و بێ باوەڕ یان کافرەکان.بەڵام ئەوە ڕوونە کە مەبەست لە لایەنی چاکە هەمان خاوەن دەسەڵاتەکان ومەبەست لە لایەنی خراپە، هەمان نەیارانی دەسەڵات بووە. "گوێڕایەڵبوونی پاشا/خەلیفە بە ڕاستی و دژایەتی کردنی ئەو بە هەڵە ودرۆ دانراوە (ساقب فەر ،246). لە سیاسەت نامەدا دادپەروەری بە واتای دەسەڵات و هژمونی سیاسییە ،نەک بە واتای بەهای ئەخلاقی و بەختەوەری (هەمان سەرچاوە، 19). " دادپەروەری لە بیرۆکەی خواجە، بە واتای درێژەپێدانی بیرۆکەی پاشایەتییە و سیستەمی کۆمەڵایەتی لە ئاکامی ئاڵووگۆرکردن لە نێو پیشەکان و چینەکانی کۆمەڵگا و هەروەها لە ئاکامی لەناوچوونی سنوور و بەربەستی هەژاران و دەوڵەمەندەکان ، لەناو دەچێت وپاش لەناوچوونی سسیتەمی کۆمەڵایەتی ،دین و کۆمەڵگا تێکدەچێت ... کۆتایی ئەم پرۆسە دەبێتە هۆی لەناوچوونی سیستەمی دەوڵەت و پاشایەتی (تەباتەبایی ، 1372،65). ئامانجە ئەخلاقییەکانی غەزاڵی، ماوردی ونزام ئەلمولک و... بۆ پاساوی سیستەمی خەلافەت، بە واتای سەرلەنوێ بەرهەمهێنانی ئامانجە دینییەکانی تنسر و کرتیر بۆ پاساوی سیستەمی پاشایەتی /ئیمپراتوری ئێرانی کۆنە. بیرۆکەکانی ئەوان لە جۆری دیالۆگ و ئەدەبیاتی وتووێژە و وتووێژ بە واتای بوونناسی/زانست ناسی، فەلسەفە یان تیوری نییە، بەڵکو بە واتای کردەوەیەکی سەربەخۆ و خۆسەپێنە و بە ئامرازی هژمونی و پەیوەندییەکانی دەسەڵات دادەنرێت. بەم پێیەش، بانگهێشتی زانایان و پیاوانی ئایینی بۆ دادپەروەری و گوێڕایەڵبوونی ئایین، بە واتای بانگهێشت کردن بۆ بندەستی دەسەڵات و گوێرایەڵبوونی جەماوەر لە خاوەن دەسەڵاتەکان بووە.

توێژینەوە.. پەیوەندی نێوان ئیسلام و ناسیونالیزمی عەرەبی
لە سەردەمی قورەیش تا بەعس/ داعش (بەشی یەکەم)

https://www.google.com/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=

د.هێرش قادری

پوختە: ئیسلام دینێکی جیهانیه،  دەرکەوتنی ئیسلام لە پەیوەندی لەگەڵ عەشیرەتی قورەیش وگۆڕانی بانگەشەی ئیسلامی بۆ دەوڵەتی قورەیشی، چارەنووسی ئیسلامی وعەرەبیزمی پێکەوە بەستەوە و ئاکامی هەنووکەیی ئەم چارەنووسە، پەیدابوونی ئیسلام گەرایی بریتییە لە توندڕەوی داعش کە لە ناخی ناسیونالیزمی عەرەبی حزبی بەعس سەرچاوەی گرتووە . دەمارگیری/ناسیونالیزمی عەرەبی لە سەردەمی عەشیرەتی قورەیش تا سەردەمی حزبی بەعس، هەروەها لە سەرەتای ئیسلامەوە تا داعشی ئەمڕۆ، بناغە و بنەڕەتی ئیسلامی پێکهێناوە و هەروەها ئیسلامیش بزوێنەر و ئستراتیژی باڵادەستی و ئامرازی هەژمونێکی ناسیونالیزمی عەرەبی بووە. دیالکتیکی عەقڵی ئابووری /ژیانی قورەیش/ عەرەب و پەیامی ئاسمانی خودایی لە عەقڵی سیاسی سەردەمی جێگرەکانی پێغەمبەردا (خەلافەت) خۆی نواند و جێگیر بوو و بە پیرۆز و ئاسمانی ئەژمار کراوە. دەسەڵاتی سەردەمی جێگرە‌کانی پێغەمبەر/دەوڵەتی ئیسلامی، ڕەوایی خودایی بووە کە لە دەقی قورئانەوە سەرچاوەی گرتووە و بە مەبەستی بەختەوەری هەموو جیهان، ئەرکی بەرگری لە ئایین وپەرەپێدانی دینی ئیسلامی لە ئەستۆ بووە، ئەمە لە کاتێکدایە کە بناغە و هێزی جووڵێنەر بۆ پەرەپێدانی خەلافەت/ئیسلام، عەقڵی ئابووری/ غەریزی عەشیرەتە عەرەبەکان و دەمارگیری قورەیش بووە و لەژێر ڕێنوێنی پەیامی خودایی و سەرۆکایەتی موحەمەد، عەقڵی سیاسی ئیسلام داڕێژراوە و نووسراوە. عەقڵی ئابووری/ غەریزی عەشیرەتە عەرەبەکان بریتی بووە لە: بوێری/جەنگاوەری ،تاڵانکردن/دەستدرێژی، هێزی جنسی/ژن، هەورەها دەمارگیری قورەیش، باڵادەستی و دەوڵەمەندی.

 

پێغەمبەر بە واتا قورئانییەکانی تاڵانی/زەکات، شەڕ (جیهاد)، خوێن بایی (جزیە)، کۆیلەی ژن/ فرەژنی، ڕەوایی ئیسلامی بە نەریتی عەشیرەتە عەرەبەکان بەخشیوە و لە جێگای دەوڵەمەندی خوێنی قورەیش، دەوڵەمەندی دینی هاوڕێیانی پێغەمبەری پەیڕەو دەکرد و هەورەها لە جێگای شیعری سەردەمی دواکەوتوویی (جاهلییەت)، دەقی پیرۆز/خودایی قورئانی هاورد و هەروەها لە جێگای پەرتەوازەیی عەشیرەتە عەرەبەکان، واتای نەتەوەی یەکڕیزی ئیسلامی داڕشتووە.

پێغەمبەر بە ڕەوا دانانی ڕشتنی خوێنی نەیارانی خودا (قاتلو...) و تالانکردنی سامان وداهات (تاڵانی) وهژمونی ئیسلام دژ بە کوفر (جاهدو... اطیعو...) ، لە عەقڵی ئابووری/غەریزی و دەمارگیری قورەیش کەڵکی وەرگرت و بەتێکەڵکردنی ئەو عەقڵە لەگەڵ قورئان، عەقڵی سیاسی ئیسلامی داڕشت. بناغە و هێزی بەرهەمهێنەری عەقڵی سیاسی ئیسلام بریتییە لە تاڵانی/زەکات کە بە داگیرکردنی وڵاتی بێ باوەڕەکان (کافر) مسۆگەر دەبوو. قورئان /ئیسلام و خەلافەت/دەوڵەت، بە دوو تەوەری هەژمونێک/عەقڵی و سەربازی/ ئیداری عەقڵی سیاسی ئیسلام دادەنرێت.
وشە سەرەکییەکان: ئیسلام، عەرەبییەت، دەمارگیری/ناسیوناڵیزم، خەلافەت/ دەوڵەت، عەشیرە/ حیزب

پێشەکی:
پێغەمبەری ئیسلام لە سەرەتای ڕاگەیاندنی ئیسلام، بەدەستهێنانی خەزێنەکانی قەیسەر و کەسرای بە ئەرکی خۆی دەزانی. خەزێنەکانی قیسەر و کەسرا لە دەستی دوو ئیمپراتووری زلهێزی ئەو سەردەمە، واتە روم و ئێران بووە. مەرجی گەییشتن بە خەزێنەکان، شکست و لەناوچوونی دوو ئیمپراتووری زلهێز بووە. بۆ شکستی دوو ئیمپراتووری زلهێز، ئیمپراتوورییەکی زلهێزتر پێویست بووە. بەڵام وڵاتی عەرەبستان، واتە شوێنی دەرکەوتنی پێغەمبەر، لە ئیمپراتوورییەکی زلهێز بێبەش بووە. پێکهێنانی ئیمپراتوورییەکی زلهێز پێویستی بە ئیدیۆلۆژی/ دینێکی گشتگیر و پیرۆز هەیە. کەوایە هەموو هەوڵی پێغەمبەر لەوەدا بووە کە عەشیرە پەرتەوازەکانی عەرەب وەکو نەتەوە/ئیمپراتورییەکی یەکڕیز کۆبکاتەوە و هێزی جەنگاوەری عەشیرەتەکان بۆ شەڕی دەرەکی بەکاربهێنێت. بە لەبەرچاوگرتنی ناوبانگ و سەرۆکایەتی مەعنەوی/ ماڵی عەشیرەتی قوڕەیش، سەرەتا پێویست بووە کە لەگەڵ قورەیش رێکەوتن بکات. بۆ ئەم مەبەستە، هەموو خوداکانی قوڕەیش/ عەرەبی لە خودایەکدا تواندەوە و لەناوی بردن. بەڵام ئەوە ڕوون بوو کە دەمارگیری لەسەر بازرگانی و باڵادەستی داڕێژرابوو، نەک لەسەر باوەڕ بە خوداکان و خوداکان تەنیا ئامرازی بازرگانی و ناوەندخوازی سیاسی بوون.بەم هۆیەش بوو کە پێغەمبەر بە ناچار لۆژیکی خودی عەشیرەتەکان، واتە تاڵانکردن/تاڵانی، شەڕ/جیهاد و... دژ بە قورەیش/ عەرەب بەکارهێنا. لەلایێکەوە هەوڵی ئەوەی بووە کە بە کەڵک وەرگرتن لە دەقی ئاسمانیی قورئان، عەشیرەتەکان لە نەتەوە و سیستەمی یەکڕیزی ئیسلامی کۆبکاتەوە و لەلایەکی دیکەوە بە کەڵک وەرگرتن لە هێزی سەربازی، هەوڵی شکستهێنان بە عەشیرەتە عەرەبەکان و هێرش کردنەسەر بەرژەوەندی ئەوانی داوە و هاوکات لە نەتەوەیەکی نوێدا، بەڵێنی باڵادەستی بە قوڕەیش و دەسکەوتی شەڕی بە عەشیرەتەکان داوە. کەوایە گرێبەستێکی نەنووسراو لەنێوان پەیامی ئاسمانیی پێغەمبەر، هژمونی قورەیش و لۆژیکی عەشیرەدا واژۆ کراوە. خاڵەکانی ئەم گرێبەستە نهێنییە بریتی بووە لە قبووڵکردنی دینی ئیسلام و پێغەمبەری ئیسلام لەلایەن عەشیرەتەکانی عەرەب/قوڕەیش، پاراستنی بەرژەوەندی و بەکارهێنانی عەقڵی ئابووری/ غەریزی عەشیرەتە عەرەبەکان و هەروەها پاراستنی باڵادەستی قوڕەیش لە شارستانییەتی نوێی ئیسلامدا.

 

عەشیرەتە عەرەبەکان بە دەمارگیری و هێزی خۆیان دینی ئیسلامیان بڵاودەکردەوە و هەروەها ئیسلامیش لەبەرامبەر بڵاوبوونەوەی خۆیدا، سامان و داهات و زەوینی وڵاتە داگیرکراوەکانی لەچوارچێوەی تاڵانی/ کۆیلەی ژن، پێشکەش بە عەشیرەتەکان (هەروەها زەوینی بەهەشت و حۆرییەکانی پێشکەش بە شەهیدان دەکرد) دەکرد و باڵادەستی قوڕەیشی بەسەر هەموو عەرەبەکان دەپاراست و تەنانەت ئەم باڵادەستییەی بۆ هەموو ئیمپراتوری/ خەلافەت دەگواستەوە.

عەقڵی سیاسی ئیسلام لەسەر بزوێنەری تاڵانی/ داگیرکردن (عەشیرەتەکان)، هێزی سەربازی دەوڵەت/ خەلافەت (قورەیش) و ڕەوایی دین (پێغەمبەر) داڕێژراوە و بناغەی ئەم عەقڵە، عەقڵی ئابووری/ غەریزی عەشیرەتە عەرەبەکان بووە و باڵادەستی ئەم عەقڵە، باڵادەستی دەمارگیری قوڕەیش و یاسای ئەم عەقڵە پەیامی ئاسمانی پێغەمبەر بووە. کەوایە، بناغە لەسەر پرسێکی سیاسی عەرەب/ئەوی دیکە بووە کە لە چوارچێوەی هەڵچوونی ئەخلاقی/ دینی خۆی نواندووە.

بناغە و هێزی بەرهەمهێنەری خەلافەتی عەرەبی/ئیسلامی، لە سەردەمی قورەیش تا سەردەمی داعش بریتی بووە لە زەکات، خوێن بایی، باج و تاڵانی/ تاڵانکردن، هەروەها لە کۆشکەکانی قەیسەر و کەسرا تا شەنگال و کوبانی بەپێی نمونەی داگیرکردن/جیهاد داڕێژراوە، خەلافەتی ئیسلامی بەرهەمهێنەری سەرلەنوێ یان ئامرازی سەربازی/ئیداری تاڵانکردن و هەروەها ئیسلامیش هێزی ئیدیۆلۆژیک و ڕەوایی بەخشی تاڵانکردن و داگیرکردنەکان بووە. لە ناوچەکانی بەنی نەزیر/رەدە تاشەنگال/ کوبانی، لۆژیکی لایەنگرانی ئەم خەلافەتە پیرۆزە کە ئامانجی داگیرکردن/تاڵانکردن بووە، بە مەرجی پێدانی خوێن بایی/باج و زەکات، قبووڵکردنی ئیسلام یان لە چوارچێوەی تاڵانکردن/کۆیلەی ژن، دوورخستنەوە و جیهاد بووە. کۆتایی و لووتکەی قبووڵکردنی ئەم دینە، شێوازی ڕازاوەی هەمان رەدە/شەنگال، واتە داگیرکردن و تاڵانکردن بووە. واتە لە هەر دوو شێوەکەیدا، یەکەم،داگیرکردن/زاڵبوونی عەرەب/ئیسلام و دووەم تالانکردن/کۆیلایەتی بێ باوەڕەکان/غەیری عەرەب، بەردەوام دەبێت. قەومی عەرەب لە ئاکامی داگیرکردن و تاڵانکردنی سامان و داهاتی نەتەوەکانی غەیری عەرەب، وەک قەومی باڵادەست و قەومەکانی دیکە وەک قەومی بندەست بوون. هەروەها دەوڵەت/خەلافەت و ئیسلام/دین وەک دوو هێزی جێبەجێکار و تیۆریک لەپێناو باڵادەستی قەومی عەرەبدا بوون. پێکهاتەی ئیسلام بریتی بووە لە: تاڵانی/بەرژەوەندی (گەدە) و غەریزە/کۆیلەی ژن (ژێرگەدە)، دەوڵەت/خەلافەت هێز و ئیسلامیش مێشک/عەقڵی ئەم پێکهاتە بووە.

ئەو مێشکەی کە سەرچاوەی کردەوەکانی غەریزەیە. مێشک بە درووشمی بەزەیی و لێبوردەیی وپێکهاتەی یاسای ئیسلام زوڵم وبێ بەزەیی بووە. مێشک پەیامی هاوڕێیەتی و هێزی شمشێر وەکوو هەڕەشەکەی بووە. مێشک بانگەشە بۆ بەهەشتی ئاسمانی و پێکهاتە بەدوای بەهەشتی زەوینیدا دەگەڕێت. مێشک بایەخ بە دونیا نادات وپێکهاتە هۆگری دونیایە. مێشک بانگەشە بۆ تەرکی دونیا وپێکهاتە کەسێکە هۆگری دونیایە. ئێمە (غەیری عەرەب) بە هیوای بەهەشتی ئاسمانی و عەرەبەکان بە هیوای درووستکردنی بەهەشتی زەوینیە. ئیسلام دینێکی بەبێ کەم و کوڕییە، لە لایێکەوە پەیامی ئەخلاقی و ئاسمانی رۆژی دوایی هەیە و لەلایەکی دیکەوە گەڵاڵەی سیاسی هەیە. ئێمە وەک هەڵگری ئەخلاق و لایەنی ئاسمانی ئیسلام و عەرەبەکان بە جێبەجێکاری گەڵالەی سیاسی ئیسلام دادەنرێن.

ئێمە بەهۆی پەیامی ئاسمانییەوە مەست و بێ ئاگا بووین و عەرەبەکان بەهۆی سەمای زەوینی خۆیانەوە، وشیارن، بەهۆی تەپ و تۆزی ئاسمانی سەمای ئەوانەوە، شەڕی زەوینی عەرەبەکان شاردراوەتەوە. موحەمەد نێردراوی خودایی بۆ قوڕەیش و ئێمە هۆگری لایەنی ئاسمانی پێغەمبەری قوڕەیش، عەرەبەکان گوێرایەڵی سیاسەتمەداری خودایی و ئێمە عاشقی بانگەشەی ئاسمانی و عەرەبەکان سەرقاڵی غەریزەی زەوینی، ئێمە بەرەو کەعبەی هیواکان هەنگاو دەنێین و عەرەبەکان سەرقاڵی خەزانەی دەوڵەتی ئیسلامی. ئەرکی پیرۆزی ئێمە و پیرۆزیی ئەرکی عەرەبەکان. رۆژی دوایی بەرهەمی کێڵگەی دونیایی ئێمە و کێڵگەی دونیا بەرهەمی رۆژی دوایی عەرەبەکان. ئێمە عاشقی شاژنی ئیسلام و شاژنی ئیسلام ئامرازی حەزی جنسی پاشای عەرەب بووە. 

چوارچێوەی تیۆری (مۆدێلی شیکاریی مارکس)
لە ئەمڕودا رەخنە لە بۆچوونەکانی مارکس زورە. پێشبینی مارکس درووست دەرنەهات بە وتەی فۆکۆ ماسی مارکسیزم هێزی مەلەکردنی لە ئاوی سەدەی بیستەمدا نەماوە. بەڵام ڕەوشتی شرۆڤەی کۆمەڵناسی مارکس، هێشتا ڕوانگەیەکی زانستییە بۆ لێکدانەوەی پەیوەندی دەقەپیرۆزەکان وەک قۆرئان لەگەڵ لێکترازانی کۆمەڵگا و پێکهاتنی دەوڵەت.

واتایەکی سەرنجڕاکێشی مارکس ئەوەیە کە دەڵێت رەخنە لە ئاسمان دەبێ جێگای خۆی بە رەخنە لە زەوی بدات... واتە هەموو راستییەکانی میتافیزیکی ئیدیولۆژی بە مانای "واتا لە خزمەت دەسەڵاتدایە". و بەرژەوەندی چینایەتی بۆ پاساوی هەژمونی خۆی راستی میتافیزیکی درووست دەکات و بەم هۆیە بە جێگای ون بوون لە خەیاڵاتی میتافیزیکی کە هیچ ناوەرۆکێکی نییە، دەبێ ئەو بناغە راستەقینەی کە خۆڵقێنەری راستییەکانە، واتە بەرژەوەندی چینایەتی بناسین و رەخنەی لێ بگرین. مارکس هەموو تەوەرەکان(دین، کەلتوور، ئەخلاق، ئەفسانەو...) بە بێ ناوەرۆک و بە ئیدیولۆژی(واتا لە خزمەتی دەسەڵاتدا) پێناسە دەکات و مانای تەوەرەکان لە دەرەوەی تەوەرەکان دایە، واتا لە بناغەی بەرژەوەندییەکان و هێزی بەرهەمهێنانە و تەوەرەکان لە خزمەت و بەرهەمهێنەری دەسەڵاتن. هەروەها مارکس دەوڵەت بە هێمای خودا و نوێنەری بەرژەوەندی گشتی یان دیاردەیەکی سروشتی، ناژمێرێت بەڵکوو دەوڵەت بە ئامرازێک بە سەربەخۆییەکی نسبی بەرهەمهێنەری بەرژەوەندی چینی باڵا دەست دادەنێت. مارکس بە "لە ناوبردنی جیهانی بوونی هەقێقەت، هەقێقەتی ئەم جیهانەی چەسپاند" دەبێ بە کەڵک وەرگرتن لە بیرۆکەی مارکس"رەخنە لە ئاسمان بۆ رەخنە لە زەوین، رەخنە لە دین بۆ رەخنە لە یاسا و رەخنە لە تئولۆژی بۆ رەخنە لە سیاسەت بگۆردرێت" دەبێ رەخنە لە جیهانی هەقیقەت ‌(قورئان و ئاڤێستا) ئیسلامی/ئێرانی بگرین و هەقێقەتی جیهانی هەژمونی و دەوڵەتەکانیان ئاشکرا بکەین. تەوەرەکانی ئیسلامی/ئێرانی، بێ ناوەڕۆکن، و واتا و ناوەرۆکی لە بەرژەوەندی و هژمونی قەومی خۆیان دایە. بۆ بەکار هێنانی واتایی بیرۆکەی مارکس لە شرۆڤەکردنی دەوڵەتی ئێرانی/زەردەشتی و ئیسلامی/عەرەبی دەبێ بە پێی لۆژیکی رۆژهەڵاتی ناوەراست دەستێوەردان لە بیرۆکەی مارکس بکەین. مارکس چینی کۆمەڵگا بە هێزی جووڵێنەری مێژوو و بناغەی کۆمەڵگا دادەنێت و دەوڵەت و تەوەر (دین، کەلتوور، ئەفسانە و...) بە روبنا یان بەرهەمهێنەری بناغەی هێزی بەرهەمهێنان ئەژمار دەکات. بەڵام لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، چینێکی سەربەخۆ و جیا لە دەوڵەت، کە بەرهەمهێنەری‌ دەوڵەت بێت هیچکات بوونی نەبووە.

 

بەڵام نموونەی مارکس کە دەڵێت دەوڵەت لەسەر بناغەی لێکترازانی کۆمەڵگا درووست دەبێت و ئامرازێکە بۆ بەرژەوەندی تاقمێک لە کۆمەڵگادا، کە ئێستاش ئەم وتە گۆنجاوە بەو جیاوازییە کە ئەم تاقمە چینێکی کۆمەڵگا نییە، بەڵکوو قەوم/عەشیرەیە‌ کە دەوڵەتەکان (خەلافەت/ئیمپراتووری) ئامرازی هژمونی قەوم/عەشیرەی باڵادەستی سەربازییە. بناغەی دەوڵەت و تەوەرەکانی وەکوو قورئان و... لە بەرژەوەندی قەومی/عەشیرەتیدایە و هێزی جووڵێنەری مێژوو و بناغەی کۆمەڵگا، بەرژەوەندی قەومی/عەشیرەتییە. دەوڵەت، دین و زانستی ئیسلامی ئامراز یان بەرهەمهێنەری بەرژەوەندی و هژمونی قەومی عەرەبە. بیرۆکەکانی مارکس سەبارەت بە دەوڵەت لە دوای خۆی بە دوو بەش دابەس کراوە کە بناغەی هەردوو بیرۆکە لە بۆچوونەکانی مارکسدایە. یەکام بیرۆکەی ئامراز بوونی دەوڵەت، کە پلخانف و کائوتسکی بەرگرییان لێ دەکرد بەو مانایە کە دەوڵەت لێژنەی بەرێوەبەری چینی بورژوازیە وسەربەخۆ نییە. بیرۆکەی دووەم، بیرۆکەی سەربەخۆیی نسبییە کە گرامشی و پولانزاس بەرگرییان لێ کردووە. پولانزاس کاروباری سیاسی و ئیدیولۆژی نە تەنیا وەک بەرهەمهێنان، بەڵکوو بە بەشە سەرەکییەکانی پەیوەندی کۆمەلایەتی کە لە سەرلەنوێ درووستکردنەوەی پرۆسەی چینی باڵادەستدا رۆڵێکی ئەرێنی هەیە. دەوڵەتی برژوازی بە تاکتیک و فێڵی هەر کەسە و یەک دەنگ لە دیموکراسیدا، نەتەوە دابەش دەکات و خەبات لە ئابووری بۆ سیاسەت دەگوازێتەوە. بەم تاکتیک و فێڵە چین دابەش دەکات و بوونی خەباتی چینایەتی رەتدەکاتەوە. لە روانگەی پولانزاسدا دەوڵەتت برژوازی، یەکریزی چینەکان لە ناو دەبات و یەکریزی اتمیزەی دەوڵەت – نەتەوە درووست دەکات (پولانزاس لە مارش، 394:13889). هەروەها کە ئاماژەمان کرد لە رۆژهەڵاتی ناوەراستدا پێکهاتەی دەوڵەت چینایەتی نییە، و قەومییە، و بە دابەشکردنی تاکەکان لە چوارچێوەی یەکریزی دینی یان نەتەوەیی، ئۆمەت(گەل) یان نەتەوە، لەهەوڵی رەتکردنەوەی لێکدابڕانی قەومیدایە. دەوڵەتی ئێرانی/عەرەبی لە دوای سەقامگیری، نە تەنیا روبنا، بەڵکوو لە بەشە سەرەکییەکانی پەیوەندی کۆمەڵایەتی بووە کە لە سەرلە نوێ درووستکردنەوەی پرۆسەی هژمونی قەومیدا رۆڵێکی ئەرێنی هەیە.

بانگهێشتی پێغەمبەر، بانگهێشتێکی مەعنەوی بۆ بەختەوەری لە دواڕۆژدا یان ئیستراتیژی سیاسی بۆ هژمونی دونیایی؟
بە پێچەوانەی بۆچوونی لێکۆڵەران، راگەیاندنی حکوومەت بۆ دینی ئیسلام بەهۆی بارودۆخ نەبووە و بەڵکوو بانگهێشتی پیغەمبەری ئیسلام لە سەرەتاوە، ڕەهەندی سیاسی و هەڵگری گەڵاڵەیەکی سیاسی ڕوون بووە و ئەویش بریتی بووە لە لەناوبردنی دوو دەوڵەتی ئێران و ڕوم و هەروەها بەدەستهێنانی خەزێنەکانی ئەم دوو دەوڵەتە. "مێژوونوسان ئاماژە بە کەسێک بە ناوی عەفیف کەندی دەکەن کە دەڵێت: بازرگان بووم و لە بۆنەی حەج چووم بۆ مەکە بۆ لای مامی پێغەمبەر، واتە عەباس، کاتێ کە لەلای ئەو بووم، پیاوێک هاتە دەرەوە و بەرەو کەعبە نوێژی دەکرد، پاش ئەو ژنێک هاتە دەرەوە و لەگەڵ ئەو نوێژی دەکرد و هەروەها مێردمنداڵێک لەگەڵیان نوێژی دەکرد. پرسیام کرد لە عەباس کە ئەم دینە چییە؟ وتی ئەمە برازاکەم واتە موحەمەد کوڕی عەبدوڵلایە و دەڵێت نێردراوی خودایە و خەزێنەکانی کەسرا و قەیسەر دەبێت بە مۆڵکی ئەو "(تەبەری،ج3،1389،47 – 48 . ئیبن ئەسیر ،ج2،1370، 872 .جابری 1387 ،87). هەروەها پێغەمبەر بەرامبەر بە سەرۆک عەشیرەتەکانی قوڕەیش کە بۆ سکاڵاکردن لە ئەو بۆ لای ئەبوتاڵب رۆشتبوون، دەڵێت: "یەک رەستە بۆ من دووپات بکەنەوە (لائیلاهە ئیلەڵڵاە) تاکوو دەسەڵات و پاشایەتی عەرەب بە دەستبهێنن و هەموو غەیری عەرەبەکان لە بەرامبەر ئێوەدا کڕنوش بەرن" (ئبن ئەسیر، هەمان سەرچاوە، 882. تەبەڕی هەمان سەرچاوە، 54). لێکۆڵەران بۆ شرۆڤەی ئایەتی 26 لە سورەتی ئال عەمران دەڵێن: "کاتێ کە پێغەمبەر مەککەی داگیرکرد، بەڵێنی پاشایەتی ئێران و رومی بە نەتەوەی خۆی داوە (ئەلزمخشری،421، بە وتەی جابری 87 – 89 ). ئەوە ڕوونە کە ئامانجی پێغەمبەر لە داڕشتنی گەڵالەی دینی ئیسلام، گەییشتن بە خەزێنەکانی قەیسەر و کەسرا و یەکڕیزی عەشیرەتە پەرتەوازەکانی عەرەب بەمەبەستی پێکهێنانی ئیمپراتوری بووە.

 

هەروەها لەم وتارەدا، رێکەوتنی نەنووسراوەی دەوڵەمەندەکانی قوڕەیش لەگەڵ پێغەمبەری ئیسلام بە ڕوونی دیارە کە ئەویش بریتییە لە قبووڵکردنی دینی ئیسلام لەلایەن قوڕەیش و بەڵێنی دەسەڵات و پاشایەتی بۆ عەرەبەکان لەلایەن پێغەمبەر. لە ڕاستیدا دەبێ بڵێین کە ئامانج لە داڕشتنی گەڵالەی ئیسلام و پێکهێنانی خەلافەت/ئیمپراتوری، تاڵانکردنی سامان و داهاتی خەڵک لەژێر ناوی زەکات، جزیە(خوێن بایی) و غەنیمەت (تاڵانی) بووە. بە بۆچوونی پێغەمبەر، جیاوازی ئەرکی پێغەمبەر لەگەڵ پێغەمبەرانی دیکە لە پێنج خاڵدایە کە بریتییە لە: دوو خاڵی بریتییە لە ڕەوابوونی تاڵانی و داگیرکردنی زەوین (زەیعور لە فیرحی،1378،143). بابەتی دیکەی زۆر هەیە کە لەم لێکڵینەوەیەدا دەرفەتی ئەوە نییە کە بە وردی باسی بکەین، شایانی باسە کە بە تەواوی ڕوونە کە بانگەوازی موحەمەد  هەر لە رۆژە سەرەتاییەکانەوە وەک پرۆژەیەکی سیاسی بووە کە ئامانجی گەییشتن بە خەزێنەکانی کەسرا و قەیسەر و هەژمونی قوڕەیش بەسەر عەرەبەکان و هەروەها هەژمونی و باڵادەستی عەرەب بەسەر غەیرە عەرەبەکان بووە.

مەرجی گەییشتن بە خەزێنەکانی قەیسەر/کەسرا، شکستی دوو ئیمپراتوری گەورەی ئێران/روم بووە وهەروەها مەرجی شکستی ئەو دوو ئیمپراتورییە، یەکڕیزی عەشیرەتە عەرەبەکان لە چوارچێوەی یەک نەتەوە/ئیمپراتوری بووە و هەورەها مەرجی یەکڕیزی ئیمپراتوری،دین/ئیدیۆلۆژییەکی پیرۆز و بەکارهێنانی لۆژیکی عەشیرە لە چوارچێوەی نەتەوەی نوێدا بووە. عەشیرەتە عەرەبەکان پەرتەوازە بوون و خودای جۆراوجۆریان هەبووە. پێغەمبەری ئیسلام بۆ سڕینەوەی دژایەتی عەشیرەتەکان و یەکڕیزی ئەوان لە ژێر سیبەری دەسەڵاتێکی زاڵ، سەرەتا خوداکانی ئەوانی لە خودایەکی گەورە بە ناوی " ئەڵڵا "ـدا تواندەوە و لەناوی بردن و رێگایەکی تیۆریکی بۆ دەسەڵات و هەژمونییەکی تاکی بەسەر فرەچەشنی کردەوە. پاش داڕشتنی تیوری یەکڕیزی، بە لەبەرچاوگرتنی دژایەتی قوڕەیشییەکانی مەکە لەگەڵ خۆی، بە مەبەستی پێکهێنانی دەوڵەت/حکوومەتێکی تاک و ڕاکێشانی ئەوان بۆ ئیسلام، لەسەر لۆژیکی عەشیرە/قوڕەیش و ڕوالەتی ئیسلامی، هەنگاوگەلێکی هاویشت. ئەم هەنگاوانە بەرهەمیشی هەبوو، لەبەر ئەوەی کە دەوڵەمەندەکانی قوڕەیش و عەشیرەتەکانی عەرەب، بەهۆی هەژمونی سیاسی ئیسلام کە رێگای بۆ باڵادەستی و ناوەند بوونی عەرەبستان و قوڕەیش/مەکە دەکردەوە، باوەڕیان بە ئیسلام هێنابوو. هەروەها کە دژایەتییە پێشووەکانی دەوڵەمەندەکانی قوڕەیش لەگەڵ پێغەمبەری ئیسلام لەبەر هۆکار و باوەڕی دینی نەبووە، بەڵکو بەهۆی بەرژەوەندی ئابووری بوتەکانی کەعبە بووە. (جابری،1384،159). هێرشکردنە سەر بوتەکان بە واتای هێرشکردنە سەر داهاتەکانی حەج/سەردانی بوتەکان بووە و داهاتی بازرگانی عەرەبی لەوە سەرچاوەی گرتووە (هەمان سەرچاوە،160).
 
دەوڵەمەندەکانی قوڕەیش پاش ئەوەی کە لە سەرەتادا بەرگرییان دەکرد، بەڵام لەدوای ئەوەی کە پێغەمبەر لۆژیکی ئەوانی قبووڵ کرد، بەو ئاکامە گەییشتن کە ئیسلام نە تەنیا بۆ بەرژەوەندی ئابووری ئەوان مەترسییەکی نییە، بەڵکو بەهۆی بوتی نوێی کەعبە/حەج، رێگا بۆ هاتنی بەلێشاوی زیارەتکەر بە بەراورد لەگەڵ بوتە عەشیرەتییەکان دەکرێتەوە و بازرگانی ئەوان گەشە دەکات و لە کۆتاییدا قازانجێکی زۆرتر بە بازرگانەکان دەگات (Gibb,5,1962). بەم هۆیەش بوو کە نە تەنیا دەوڵەمەندە عەرەبەکان دژایەتی ئیسلامیان نەکرد، بەڵکو لەپێناوی ئیسلامدا رکابەری یەکدییان دەکرد. پێغەمبەر بە گۆڕینی قیبلە لە بەیتولموقەدەس بۆ مەکە، هەورەها بە واژۆکردنی ئیسلامی، نەریتی حەج، ئەو پەیامەی دەگەیاند کە مەکە و دەوڵەمەندەکانی قوڕەیش لەژێر سێبەری حەجی ئیسلامیدا لە پاراستنی دەوڵەمەندی و بازرگانی خۆیان بەردەوام دەبن. " حەجی موسوڵمانەکان بە واتای ئەوە بوو کە داهاتەکانی قوڕەیش بەهۆی حەج و زیارەتەوە نە تەنیا خەسارێکی لێ ناکەوێت، بەڵکو ئەو داهاتانە زۆرتریش دەبێت (جابری، هەمان سەرچاوە، 187). زۆرینەی بنەماکانی خوداناسی وانەکانی پێغەمبەری ئیسلام لەگەڵ بابەتە بازرگانییەکاندا هاتووە و دەستەواژە تایبەتەکانی قورئان تێکەڵ بە واتاکانی بازرگانی بووە (33.grunbaum). دەوڵەمەندەکانی قورەیش بە بزوێنەر و هۆکاری قازانج بردن، بە گشتی بەرامبەر بە بزووتنەوەی نوێ بە شێوەیەکی رواڵەتی باوەڕیان بە ئیسلام هاورد. هەورەها ئیسلام سەربەخۆیی ئابووری ئەوانی لەناو نەبرد (Gibb,5,1962). دەوڵەمەندەکانی قوڕەیش بە پاراستنی پێگەی و دەسەڵاتی کۆمەڵایەتی خۆیان ،تێکەڵ بە دەوڵەتی ئیسلامی مەدینە بوون " (جابری، هەمان سەرچاوە،246). بەم هۆیەش بووە کە بە بۆچوونی برترام توماس کە بە درووستی ئاماژە بەوە دەکات کە کۆمەڵگای سەرەتایی ئیسلام، هاوشێوەی عەشیرەتێکی زلهێز بووە (Thomas,125,1937). ئیسلام کەڵکی لە شێوازی پێکهاتەیی عەشیرەتی وەرگرت و عەشیرەتی تێکەڵ بە خۆی کرد (فیرحی،1378،135).

پێغەمبەر لە هۆکاری باوەڕ هاوردنی خەڵکی مەکە بە ئیسلام بە ئاگا بووە و بەم هۆیەشەوە لە کاتی داگیرکردنی مەکەدا، بۆ ئەو کەسانەی کە موسوڵمانی نوێ (موئەلەفەتی قلوبوهوم) بوون و ئێمانێکی لاوازیان هەبوو، تاڵانی زۆرتری پێشکەش کرد (تەبەری،1375،49).

سەد وشتری بە ئەبوسوفیان، سەد وشتری بە یەزید و سەد وشتری بە مەعاویە و کوڕەکانی ئەبوسوفیان پێشکەش کرد. (جابری،193). تەنانەت پاش پێشکەشکردنی ئەو هەموو خەڵاتە، هێشتا کەسانێ وەک ئەبوسوفیان دژ بە باوەڕهێنان بە ئیسلام بوون. پێغەمبەر بۆ رێکەوتن لەگەڵ ئەبوسوفیان لەهەمان ئامرازە عەشیرەتییەکان کەڵکی وەرگرت. کەسانێکی بۆ حەبەشە نارد تا خوازبێنی لە "ئوم حەبیبە" واتە کچی ئەبوسوفیان بکەن کە هاوسەرەکەی کۆچی دوایی کردبوو، لە قورئانیشدا پیرۆزبایی لەم خوازبێنییە دەکرێت (عەسا ئەن یەجعەلە بەینەکوم وە بەینەل لەزینە عادەیتوم مەوەدە .....) . بە هاوسەرگیری پێغەمبەر لەگەڵ "ئوم حەبیبە" لە ڕێژەی دوژمنایەتی ئەبوسوفیان کەم بوویەوە. پێغەمبەر پاش بیستنی نەرمی نواندنی ئەبوسوفیان، وتی: "جگە لەم شێوازە، پۆزەی ئەم گا نێرە لەخاک نەدەدرا "(تەبەری ،1375،65). پاش داگیرکردنی مەکە،پێغەمبەر بەڵێنی پاراستنی ماڵ و سامان و پێگە و دەسەڵاتی بە ئەبوسوفیان دابوو. هەروەها ئەبوسوفیان پاش داگیرکردنی مەکە و ئیمان هاوردنی، بەرامبەر بە عەباس، واتە مامی پێغەمبەر وتی:"سوێند بە خودا کە پاشایەتی برازاکەت لە گەشەکردندایە". تەبەری ئاماژە بە باسێکی عەباس، واتە مامەی پێغەمبەر دەکات کە دەڵێت: " هەر داواکارییەک لەلایەن ئەبوسوفیانەوە بۆ پێغەمبەر هاتبێت،پێغەمبەر قبووڵی کردووە".

 

بەم پێیەش، دەوڵەمەندەکانی قورەیش/عەرەب لەچوارچێوەی هاوڕێیانی (سەحابە) پێغەمبەر پێگە و دەسەڵات و هەروەها توانای ناوبژیوانی و گرێبەستی خۆیان و... دەپاراست و داب و نەریتەکانی قورەیش وەک: حەج، تاڵانی، کۆیلەی شەڕ و... لەژێر ئاڵای ئیسلامدا سەر لەنوێ زیندوو بویەوە. هەموو عەشیرەتە عەرەبەکان بەهۆی وەرچەرخانی پێغەمبەر لە درووشمە مرۆییەکانی بەرەو درووشمەکانی قاتیلو فی سەبیلییل لاە و تاڵانی/کۆیلەی ژن و... بە مەبەستی تاڵانکردنی سامان و داهاتە کۆکراوەکانی نەتەوەکانی دیکە، باوەڕیان بە ئیسلام هاورد. " ئیسلامی عەشیرەتەکان هاوشێوەی ئیسلامی هەموو عەرەبەکان و هەروەها ئیسلامی ئەو کەسانەی کە بە درۆزن ناودەبران و ئیسلامی قورەیش و... هەموویان ئیسلامی سیاسی بوون، هاوشێوەی ئەو گرێبەستەی کە عەشیرەتە عەرەبییەکانی سەردەمی نەزانین لەگەڵ سەرۆکی عەشیرەتی سەرکەوتوو لە شەڕەکانی پێغەمبەردا واژۆیان دەکرد " (جابری، هەمان سەرچاوە، 206). دەتوانین بڵێین کە ئەم وتەی جابری سەبارەت بە ئیسلام و پەیامهێنەرەکەی ڕاستە کە تێیدا دەڵێت کە: جەنگاوەرانی عەرەب بەهۆی داگیرکردنی زەوین و دەسەڵات شەڕیان دەکرد نەک لەبەر گوێرایەڵی تایبەت بۆ کەسایەتی و کاریزمای پێغەمبەر (ترنر، هەمان سەرچاوە،58). بەهۆی ئەوەی کە شەڕی ئایینی لە ئیسلامدا بە ئامانجی فیوداڵی واتە داگیرکردنی زەوینی فراوان بووە (Weber,87,1965). عەشیرەتە عەرەبییەکان یان بەهۆی بەڵێنی دەسکەوتی شەڕ و تاڵانی یان بەهۆی هەڕەشە و هێزی سەربازییەوە باوەڕیان بە ئیسلام دەهاورد (Gibb,ibid). پێکهاتەی عەشیرە نە تەنیا پاڵپشتی لە نێردروای خودا دەکرد، بەڵکو بوو بە هێزی جووڵێنەری دەوڵەتی ئیسلامی و هۆکاری پەرەسەندنی ئیسلام لە دەرەوەی سنوورەکانی مەدینە هێز و پاڵپشتی عەشیرەتەکان‌ بووە (فیرحی،1378،138 – 139). 

کەوایە تاڵانی و دەسکەوتی شەڕ یان مەترسی لە ناوچوونی، هۆکاری سەرەکی پێداگری قورەیش لە بەرامبەر بانگهێشتی پێغەمبەر بووە (جابری، هەمان سەرچاوە،159). هەروەها پاش پێداگری سەرەتایی دەوڵەمەندەکان و عەشیرەتەکان، هۆکاری سەرەکی قبووڵکردنی ئیسلام، گەییشتن بە دەسەڵات و دەسکەوتی شەڕ و تاڵانی بووە. لایەنگرانی سەرەتایی ئیسلام ئەو کەسانە بوون کە تەنیا بە هیوای بە دەستهێنانی دەسکەوتی شەڕ و تاڵانی و داگیرکردنی وڵاتەکان باوەڕیان بە ئیسلام هاوردبوو (وبر لە ترنر ،1379،37). شایانی باسە کە ئەوە تەنیا دەوڵەمەندەکان و عەشیرەکانی قورەیش/ عەرەب نەبوون کە بە لۆژیکی دەسکەوتی شەڕ و تاڵانی، دژ بە ئیسلام یان پاڵپشتیان لە ئیسلام دەکرد. لۆژیکی دەسکەوتی شەڕ و تاڵانی، رۆلێکی گرینگی لە پێکهاتنی دەوڵەتی پێغەمبەردا بووە.

پاش کۆچی پێغەمبەر بۆ مەدینە و بە مەبەستی درێژەپێدان بە بانگهێشتی ئیسلام، بۆ هێرشکردنە سەر کاروانی بازرگانی قورەیش و بە مەبەستی ئابڵۆقەی ئابووری مەکە و خۆبەدەستەوەدانی سیاسی و ناچارکردنیان بە باوەڕهێنان بە ئیسلام، سوپایەکی بۆ ئەو ناوچەیە نارد. بەهۆی ئەوەی کە هێرشکردنە سەر کاروانەکان بە مەبەستی بەدەستهێنانی دەسکەوتی شەڕ و تاڵانی بووە و بەکارهێنانی لەبەر خۆئامادەکردن و بە مەبەستی هێرشەکانی دوایی بووە. دەسکەوتی شەڕ و تاڵانی لە قۆناغی سەرەتایی بانگهێشتی ئیسلامدا رۆڵێکی گرینگ و کاریگەری بەرچاوی هەبووە (جابری، هەمان سەرچاوە،161). هێرشەکانی پێغەمبەر بۆ سەر کاروانەکان، هەموویان بە ئامانجی تاڵانکردنی کاروانە بازرگانییەکانی قورەیش بووە (هەمان سەرچاوە،175). لەو کاتەی کە پێغەمبەر لە مەککە و بەرامبەر بە دەسەڵاتی قورەیش، دەسەڵاتێکی لاوازی هەبوو، ناوەڕۆکی ئایەتەکانی قورئانی مەککە (حەفتاد ئایەت) ئاماژەیان بە خۆڕاگری دەکرد. بەڵام هاوکات لەگەڵ کۆچی پێغەمبەر بۆ مەدینە و بەستنی گرێبەستی بەرگری هاوبەش لە بەرامبەر قورەیش، ئایەتەکانی قیتال (قاتلو فی سەبیلیل لا ) هاتە خوارەوە کە بۆ هێرشکردنە سەر قورەیش رێگای بە موسوڵمانەکان دەدا (هەمان سەرچاوە،173). پێگەی پێغەمبەر وەک پێغەمبەر و سەرۆکێکی کاریزمایی، تەنیا لە باڵادەستی سەربازی و سیاسییەوە سەرچاوەی گرتووە (وبر لە ترنر ،1379،57). 

ماکس وبر بە درووستی ئاماژە بەوە دەکات کە هێزی کۆمەڵایەتی دینی ئیسلام، لە جەنگاوەرەکانی عەشیرەتە عەرەبەکان پێکهاتبوو. لە ئایەتی 1 و 41 ى سورەی ئەنفال، بە ئاشکرا ئاماژە بەوە دەکات کە ئەوەی لە بێ باوەڕەکان بە زۆرەملی تاڵان دەکرێت، چوار لەسەر پێنجی بۆ جەنگاوەرەکان دەبێت. ئەوە سەرنج راکێشە کە سورەی ئەنفال راستەوخۆ پاش شەڕی بەدر هاتە خوارەوە، کە ئاماژە بە چۆنیەتی دابەشکردنی دەسکەوت و تاڵانەکانی شەڕ دەکات. بەهۆی ئەوەی کە موسوڵمانەکان لەسەر دەسکەوتەکانی شەڕی بەدر، تووشی شەڕ بوون (جابری، هەمان سەرچاوە،179)

قلعه کوردستان

 

قلعه کوردستان

 

 

مقدمه:

 

 

در قلعه حیوانات، هنگامی که اسپ و خر و گاو به شدت مشغول کار کردن و آوارگی و تلف شدن هستند، خوکهای حاکم با صرف هزینه های گذاف، مشغول مذاکره و گردهمایی(کوبوونه وه) و در پایان آن صدور بیانیه(راگیاندن) می باشند. مسئولیت حکومت وظیفه خطیری است برای نجات مردم به همین دلیل باید شیر و سیب را که به آنها انرژی می دهد در انحصار خویش داشته باشند و هیچگاه به خاطر نجات و سعادت مردم از قدرت کنار نمی گیرند. گله مطیع برای رسیدن به سعادت باید از چوپان اطاعت کند و مسیرهای سخت و پرخطر را پشت سر بگذراند وگرنه طعمه گرگها خواهند شد. حتی گوسفندانی چند را طعمه گرگها کردند تا بقیه گوسفندان درس عبرت بگیرند. در این برهوت کوردستان، عشایر به سیاستمداران قوم تبدیل شده اند و مداحان و ادیبان به متفکران آن لاجرم هنوز گردو غبار تحلیل و انتقاد بر روی آن ننشسته است و ذهنیت خیر و شر ایرانی و حکم و قضاوت عربی مجالی برای ظهور انتقاد و عقل کوردی نمی دهد. عشایر به اشرافیت تبدیل گشتند و پیشمرگه به گلادیاتور و برده. دیگریها به امپراتوری که اشرافیت به خاطر رضایت و لذت آنها، گلادیاتورها را به میدان نبرد فرستاد. در تقدم عصبیت حزبی بر فکر ملی، مداحی به معنی خوب و باش بودن است و انتقاد به معنی جاش بودن. در الگوی حکمرانی کوردی نه اخلاق وجدانی باقی مانده است نه ملتی. فرهنگ به ابزار تبلیغات مشروعیت بخشی حزبی تقلیل یافته است و اقتصاد شکم آن و امنیت بازوی آن اما خبری از سر فضیلت نیست.

 

 

وضعیت روشنفکران اقلیم

 

 

اقلیم کوردستان به دلیل اینکه غرق در عصبیتهای حزبی است و نویسندگان آن نیز هرکدام به حزبی وابسته هستند، بعد از دو دهه حکمرانی کوردی، هنوز به شکل یک کل مورد تامل قرار نگرفته است. ناروشنفکران اینجا یا مقلدان روشنفکران ایرانی و عرب هستند و بدون درک جامعه خودی مفاهیم آنها را تکرار می کنند یا به دلیل وابستگی مالی و احساسی به حزبی، چون ماهی دردریا قادر به دریافت درستی از عقل نامعقول حزبی در کوردستان نیستند و هنوز التفاطی به منطق سیاست و اقتصاد اینجا نیافته اند. احزاب از سیاست کوردی فرهنگ زدایی کردند که با تزریق ایدئولوژیهای غربی سعی در پر کردن خلا فرهنگی خویش دارند و ادیبان از فرهنگ کوردی سیاست زدایی. در جنبشهای کوردی عمل بر فکر پیشی گرفت و بدون مبانی فکری با سیستم حزبی که بازتولید عشایر قدیم است، عجین گشت و منطق محدود احزاب نه تنها به تکوین آگاهی ملی کمکی نکرد بلکه مانع از تکوین آن گشته است. بعد از دو دهه تحقق عقلانیت حزبی در اقلیم کوردستان مداحی و فحش دادن جایگزین تحلیل و تفسیر گشته است. منطق روشنفکران اینجا یا تقلید از روشنفکران ایرانی و عرب است بدون اینکه مسئله اینان، مسئله روشنفکران عرب و ایرانی باشد و یا تفاوت چندانی با بقیه قلم به دستان حزبی ندارند و انرژی فکری خویش را به ناسزاگفتن از حزبی و مداحی حزب دیگر گذاشته اند در حالی که نه مسائل کوردستان و موانع ازادی آن همانند ایران و کشورهای عربی است که به تقلید از آنها ندای سکولاریسم سر بزنیم و نه فحش دادن به حزب حاکم از تریبون حزب مخالف، انتقاد سیاسی و علمی است چون حزب پخش کننده افکار و نوشته های ان منتقد، هیچ تفاوت بنیادی با حزب مورد حمله ندارد تفاوتها در موقعیتهای متفاوت و ضدت و ضعف قدرت است نه در ماهیت انها. بنابراین، هنوز نه این حزب و ان حزب بلکه عقلانیت نامعقول حزبی به طور کل مورد تامل و انتقاد قرار نگرفته است. در اقلیم کوردستان، وحدت وجود حزبی حاکم است و ماهیت ها هیچ اعتباری ندارند. ایسم ها وایدئولوژیهای متفاوتی چون ناسیونالیسم و سوسیالیسم که بر روی خود گذاشته اند، به تغییری در رفتار سیاسی انها منجر نگشته است. در اینجا ماورا ایسم ها و ماهیتهای متفاوت، تنها یک عقل حاکم است که همان عصبیت حزبی است و تفاوت ایسم ها به معنی تفاوت رفتار سیاسی احزاب نیست تفاوت احزاب در تغییر موقعیت و شدت و ضعف قدرت آنهاست. تفاوتی بین پارتی به عنوان حزب حاکم و گوران(تغییر) به عنوان حزب اپوزسیون جز در موقعیت قدرت وجود ندارد لاجرم آن روشنفکرای که از کانال گوران به نقد پارتی و برعکس می پردازد، نه درکی از انتقاد سیاسی دارد و نه عقلانیت حزبی و، بازتولید همان مداحی و نفرینهای عشایر البته در قالب مفاهیم مدرن علوم اجتماعی است. اگر نگاه گذرایی به تاریخ چند دهه اخیر داشته باشیم احزاب در موقعیتهای مختلف نقشهای همدیگر را که قبلا منتقد ان بوده اند، برعهده گرفته اند. زمانی پارتیpdk با ایران و یکیتی با بعث که بعدا یکیتی با ایران بود و پارتی با بعث ومثالهای فراوان دیگری که می توان زد و محدودیت این مقال امکان وارد شدن به جزئیات تاریخی را نمی دهد راقم این سطور، تنها نتایج انتزاعی و مفهومی ان را بیان خواهم کرد. بنابراین، دلیل تضادهای حزبی مفاهیم تبلیغی و انتزاعی چون ناسیونالیسم و سوسیالیسم یا مدرنیت نیست پشت تمامی برنامه های احزاب، عصبیت ومنافع جزئی حزبی نهفته است نه منافع کلی کورد. مبنای رفتار سیاسی احزاب نه مفاهیم تبلیغی بلکه ناخوداگاه سیاسی و مخیله عصبیت حزبی است که چون امارت و عشایر قدیم در رقابت با همدیگر هرکدام به امپراتوری دیگری پناه می برند. لاجرم قلم به دستی که از کانال این حزب به نقد ان حزب می پردازد همان مداح و شاعر دربار امارتهای قدیم است نه منتقد سیاسی مدرن. در عدم درک اکنونیت که از سویی همان بازمانده سنت قدیم عشیره و امارت در لباس حزب و مداحی شاعران در لباس مفاهیم علوم اجتماعی است و از سوی دیگر دولتهای مدرن دیگری بازتولید همان امپراتوریهای قدیم در لباس چندقومیتی هستند، گذشته زمانی به گذشته تاریخی تبدیل نشد لاجرم امکان پرتاب شدگی به آینده وجود ندارد. در زیر سایه امپراتوریهای قدیم به بازتولید امارتهای قدیم با مداحی ادیبان می پردازیم اما از مفاهیم مدرنی چون دولت و مدنیت برای توجیه آن استفاده می کنیم.

 

 

 دیگر منتقدان به تقلید از روشنفکران کشورهای همسایه مبلغ مفاهیم آنها هستند غافل از انکه مفاهیم روشنفکران در هرجامعه ایی باید از دل سیاست و جامعه ان کورستان تراوش کند نه به تقلید از دیگران. برای مثال یکی از مفاهیمی که تنی چند از روشنفکران و سیاستمداران اینجا بر روی ان مانور می زنند و بودجه های عظیمی را صرف تبلیغ ان می کنند مفهوم سکولاریسم است. در حالی که وضعیت کوردستان با کشورهای عربی و ایران تفاوت بنیادی دارد. در کوردستان ما نه با سنت فقهی یا انباشتگی فرهنگ اسلامی روبه رو هستیم و نه با حاکمیت ایدئولوژیک دینی و عقیدتی که سکولاریسم مسئله اینجا باشد. سکولاریسم کشورهای عربی و ایران که لزوما سکولاریسم غربی نیست که واکنشی به قدسانی کردن امر عرفی در دستگاه حاکمیت کلیسا بود، واکنشی در مقابل حاکمیتهای ایدئولوژیک و تئوکراسی و سنت عظیم فقهی دینی بود در واقع سکولاریسم مرحله پسا مفاهیم دینی است در حالی که کوردستان در مرحله ماقبل مفاهیم دینی و سیاسی است. حتی دستگاه اسکولاستیک و استبداد دینی مربوط به مرحله از پیشرفت تاریخ است که سکولاریسم پیشرفته تر از ان اما در اینجا هنوز به ان مرحله گذار نکرده است که راه حل ان را از سکولاریسم می جوییم در اینجا هاله ای از تقدیسات متافیزیکی بر روی احزاب یا حاکمیت وجود ندارد که سکولاریسم مسئله ما باشد که البته نبود این مقدسات و حاکمیت تئوکراسی به معنی وجود ازادی و مدنیت نیست چون همانطور که گفتم اینجا دنیای ماقبل مفاهیم است چرا که در میان هوریها و مغولان نیز استبداد دینی و فکری نبوده است چون حاکمیت مانند اینجا بر مبنای فکر وایده خاصی بنیان گذاشته نشده است که با فکر و مفاهیم عکس ان، انتی تز ارائه دهیم. دشمن ازادی و مدنیت در اینجا اسلام نیست که سکولاریسم راه حل باشد بلکه عقل امنیتی و نظامی حزبی از سویی و عقده های جنسی از سوی دیگر است که متاسفانه اکنون در قالب مفهوم امنیت به قانون تبدیل گشته است که در مقاله قبلی به ان پرداختم. مبنای رفتار سیاسی احزاب در اینجا عصبیت غریزی است نه مفاهیم، مخیله ناسیاسی عشیره و امارت قدیم است نه مفاهیم سیاسی. در اقلیم کوردستان اسلام سیاسی نتیجه تحول جامعه یا عذاب وجدان جامعه به دلیل غربی شدن نیست. اسلام سیاسی در کشورهای همسایه نتیجه درونیت ناشی از شکست ایدئولوژیهایی چون ناسیونالیسم و لیبرالیسم و عذاب وجدان آن بود اما در اینجا نه درونیتی وجود دارد که تامل ان باعث ترشح ایده هایی چون اسلام سیاسی شود و نه تاریخ کشورهای همسایه - چرخشی یا خطی- که منجر به ظهور اسلام سیاسی شده باشد. اسلام سیاسی در اینجا همانند خود روشنفکران اینجا، مقلد همسایه ها هستند نه نتیجه تحول درونی جامعه. به همین دلیل احزاب اسلامی، در دنیای ماقبل مفاهیم اینجا که در اتش عصبیتها و سنتهای قبیله ایی می سوزد با وجود مذهبی بودن مردم، موفقیتی در کسب اراء مردم نیافتند و هیچ گاه نتوانستند اسلام سیاسی به عنوان یک ایدئولوژی مدرن را به گفتمان تبدیل کنند. آنچه در اینجا به عنوان اسلام سیاسی در سطح یک گفتمان در حال ظهور است نه نتیجه تحول جامعه و تغییر فکر روشنفکران، بلکه برساخته سوژه متوهم و معلق یکیتی -  سلیمانیه است. جنبش یکیتی در آغاز ظهور خویش، خود را در مقابل پارتی که حزبی سنتی و عشیرتی بود، به عنوان حزبی مدرن و روشنفکرانه معرفی کرد و لقب پاینتخت روشنفکرای را بر روی سلیمانیه که یکیتی نماینده آن است گذاشتند. این در حالی است که خود سلیمانی – یکیتی نیز در آتش سنت –عشیره می سوزد اما به دلایل سیاسی تضاد با پارتی، مهر روشنفکری را بر خود زدند و درواقع ماهیت خویش را به دیگری پارتی فرافکنی کردند اما بعد از توافق سیاسی با پارتی، به دلیل اینکه در اینجا سیاست مقدم بر فکر است، امکان فرافکنی وجود عشیره –سنتی خویش به پارتی که دیگر دوست سیاسی بود، وجود نداشت به همین دلیل سوژه معلق یکیتی که در توهم روشنفکری است به دنبال دیگری می گشت که آن را نماد سنت تعریف تا به تثبیت خود به عنوان مدرن تداوم دهد که باعث تولید گفتمان اسلام سیاسی گشت. اکنون شخص ملابختیار و دستگاه روشنفکری سرمایه گذاری عظیمی در نقد اسلام سیاسی و تبلیغ سکولاریسم دارند که چیزی جز تعریف دیگری سنتی برای فرافکنی وجود سنتی خویش نیست. چون همانطور که گفتم دشمن ازادی و دموکراسی در اینجا نه اسلام سیاسی که در مقابل ان انتی تز سکولاریسم ارائه دهیم، بلکه عقل امنیتی – نظامی و جنسی احزاب است و اگر مفهومی چون سکولاریسم پاسخگوی ان باشد قطعا بسیار متفاوت از سکولاریسم غربی و کشورهای همسایه است در اینجا به سکولاریسمی اجتماعی و فردی احتیاج داریم نه سیاسی ایدئولوژیک که دیگری ان عصبیتهای حزبی است نه اسلام لاجرم خود یکیتی نیز دشمن این سکولاریسم است. اینجا دنیای ماقبل مفاهیم است و ما چون مرد عوضی بی گناه اسلام و چپ را به دادگاه فراخواندیم واقعیت اینجا چون نامه روی میز به حدی عریان و واضح است که کسی به آن توجه نمی کند تنها کافی است ذهن خود را از دنیای مفاهیم تخلیه کنیم و به مشاهده واقعی بپردازیم. غرق شدن در مفاهیمی چون ناسیونالیسم و سوسیالیسم و دموکراسی برای تحلیل رفتار سیاسی احزاب، غرق شدن در عصبیتهای حزبی است چون مبنای رفتار هیچکدام این مفاهیم نیستند. بنابراین، قلم به دستان اربیل که دفاع از پارتی را دفاع از مفاهیمی چون ناسیونالیسم و دولت می دانند یا در جهل مرکب هستند و یا مداح همانطور که قلم به دستان سلیمانیه اگر دفاع از یکیتی و گوران را به ترتیب دفاع از مفاهیمی چون سکولاریسم و مدنیت فرض کنند مرتکب همان اشتباه هستند.

 

 

فقدان نهاد و حوزه عمومی در اقلیم

 

 

حکومت امروز باشور، کمیته اجرایی اشرافیت حزبی است. نمی توان گفت دولت باشور، کمیته اجرایی منافع اقتصادی فلان طبقه یا قوم است چون بجای دولت، اینجا حزب حاکم است و بجای طبقه، قبیلە و مهمتر از همه،اقتصاد هستی بخش سیاست نیست که جامعه شناسی سیاسی هیچ محلی از اعراب داشته باشد بلکه در اینجا سیاست هستی بخش اقتصاد و جامعه است که سیاست نیز در اینجا عصبیت  حزبی است لاجرم در فقدان سیاست، اندیشه سیاسی کیلویی چند است چون اشرافیت حزبی هستی بخش اقتصاد، فرهنگ و حاکمیت است و، قدرت نظامی که در اینجا پیشمرگ و آسایش است کمیته اجرایی اشرافیت حزبی و رگهای خون عصبیت حزبی است. اقتصاد، شکم اشرافت حزبی، پلیس و پیشمرگ، بازوی آن و فرهنگ، تبلیغات و پرستیژ آن است. اینجا ماوراء ستیز کلامی احزاب، وحدت حزبی حاکم هست و تضاد احزاب بر سر قدرت و گاو صندوق و پرستیژ رهبریست. اینجا جامعه مدنی به معنای منفی هگلی –مارکسی است که حوزه منافع خصوصی است اما عاملان آن نه افراد شهری بلکه احزاب هستند اگر در جامعه مدنی هگی، دولت می تواند فراتر از منافع خصوصی و فردی، نماینده منافع عمومی و ملت باشد در اینجا منافع عمومی و ملی هیچ نماینده ایی ندارد حوزه سیاست نیز خصوصی است. سرمایه های عمومی و ارزشهای ملی را در جهت منافع جزئی حزبی و پرستیژ رهبری فدا می کنند. نه در مفهوم امر عام و منافع ملی تعریف گشته است و نه در عمل هیچ حزب و نهادی نماینده آن است فراتر از منافع حزبی و اشرافیت آن نه امر کلی کوردی معنی ندارد نه حریم خصوصی افراد دون حزبی تعریف گشته است. اینجا تجارت است و ارزانترین کالاها برای داد و ستد کوردایتی و ارزشهای ملی و مصلحت مردم است. احزاب که انحصار سرمایه و خشونت نظامی و خشونت نمادین را در کنترل خویش دارند نه نماینده جامعه هستند و نه نماینده منافع عمومی و ملی و متاسفانه در مقابل فربهی بیش از حد احزاب، جامعه بسیار نحیف و ضعیف است چون چه از نظر مالی چه استخدامی و چه رسانه ایی هیچ اقتصاد ونهادی مستقل از احزاب امکان وجود ندارد لاجرم امکان جنبشهای اجتماعی و تحولات از پایین به بالا بسیار ضعیف است و به دلیل وابستگی مالی و علمی قلم به دستان و رسانه ها به حاکمیت احزاب امکان نقد عقل نامعقول حزبی تاکنون میسر نگشته است و چون کل سرمایه گذاریهای اقتصادی و فرهنگی متعلق به خاندان حزبی حاکم یا خویشاوندان آنان است نه امکان ظهور طبقه متوسطی هست نه امکان ظهور طبقه روشنفکر. احزاب نه در دل جامعه جای دارند که متدهای جامعه شناسی و جامعه شناسی پاسخگوی تحلیل آن باشد و نه نماینده امر عام وکل هستند که از متدهای اندیشه سیاسی و فلسفه سیاسی به تحلیل آن بپردازیم. احزاب همان عشایر و امارتهای قدیم هستند و روشنفکران اینجا چون شاعران دربار امارتهای قدیم به مداحی و ستایش آنها می پردازند اما همانطور که احزاب منطق قدیم خود را در قالب مفاهیم مدرن ناسیونالیسم و دموکراسی توجیه می کنند، قلم به دستان نیز مداحی خویش را در قالب مفاهیم علوم اجتماعی توجیه می کنند. احزاب و خانواده های حاکم بر احزاب از سرمایه های عمومی در جهت منافع شخصی استفاده می برند. احزاب حاکم از سرمایه های کوردستان چون ملک شخصی برا برآورده کردن نیازهای خصوصی خانوادگی و خرید اشخاص استفاده می کنند. ما انتظار تحقق مدینه فاضله یا بهشت بی طبقه را داریم در هر جامعه ایی شکاف طبقاتی و فساد اقتصادی و رقابت حزبی وجود دارد. در اینجا بحث بر سر آن که فراتر از آن فساد که همان اشرافیت حزبی است هیچ چهارچوب و ارزشی برای دفاع کردن وجود ندارد. برای مثال جمهوری اسلامی ایران را در نظر بگیرید شاید فساد اقتصادی یک روز آن به اندازه تمام عمر کوردستان باشد، اما در مقابل هم خدمات عمومی ارائه می دهد هم بر روی فرهنگ تبلیغی خویش چه اسلامی و چه ایرانی براستی سرمایه گذاری می کنند اما در اینجا نه خبری از خدمات عمومی است و نه سرمایه گذاری بر روی فرهنگ ملی. چون عصبیت حزبی و تاریخ ناتاریخ حزبی بر روی فرهنگ ملی و تاریخ ملی می چربد.

 

 

پیشمرگه یا گلادیاتور و برده؟

 

 

عقلانیت حزبی با اسطوره سازی، از بدن کورد به طور عام و بدن پیشمرگ به طور خاص زیست زدایی کرده اند. از بدن کورد ادم اهنی ساخته اند با مفاهیم اسطوره ایی چون قهرمان و پیشمرگ و شهید و کورد، بدن کورد را به مکانی تهی از لذت و تهی از زیست زندگانی تبدیل کرده­اند و در بدن کورد روح قهرمانی و ارزشی تزریق کرده­اند که همان در قفس کردن بدن کوردها در جهت منافع و افتخار شخصی و حزبی است. احزاب و اشرافیت اقلیم خود غرق در لذت و رفاه و از ابدان خود اسطوره زدایی کرده اند چون جز منافع شخصی هیچ ارزشی معیار رفتار سیاسی آنان نیست اما در مقابل از بدن کورد و پیشمرگ، زیست­زدایی کرده­اند و پیشمرگ را قبل از مرگ واقعی دچار مرگی نمادین کرده­اند که با افتخار به آغوش مرگ می رود در حالی که نتیجه دهه­ها مرگ کورد از شورشهای متعدد گرفته تا حلبجه وانفال را اکنون در اقلیم می بینیم که نه کورد چون کل به عنوان مجموعه ایی فرهنگی مطرح است و نه بدن کوردها به زندگی بهتری دست یافت. در اینجا نه تنها بدن کورد را از لذایذ و زیست محروم کرده­اند و از آن اطاعت وتولید می خواهند بلکه در نهایت بدنها را از هم متلاشی می کنند. در حالی که بدن کوردها در زیر سلطه دیگریها، تنها مجبور به اطاعت و تولید است اما نه از لذایذ خویش محروم می گردد و نه متلاشی می گردد.

 

 

همانطور که اشاره­ایی در بالا داشتم حکمرانی اقلیم را نمی توان با مفاهیم جامعه شناسی و اندیشه سیاسی توضیح داد چون این مفاهیم از دل جامعه­ایی بیرون آمده­اند که جامعه اینجا نمی­تواند مصداق آن باشد.حکمرانی اقلیم را با وجود آگاهی بر تمامی تفاوتهای زمانی و مکانی آن می توان با اشرافیت روم و ساسانی مقایسه کرد که البته برخلاف آن دو جامعه اینجا فراتر از اشرافیت حزبی، نهاد عامی چون شاه یا مجلس که نماینده دولت یا امپراتوری باشد وجود ندارد. اشرافیت ساسانی که خود غرق در لذتهای مالی و نفسانی بودند عرفان و دین را به طبقات پایین تزریق می کردند. اشرافیت اینجا نیز که خود غرق در اشرافیت مالی و لذتهای بدنی هست ارزشهای کوردایتی را به مردم محروم از قدرت و پیشمرگ تزریق می کنند بنابراین در مقابل این اشرافیت به جنبشی مردمی و برابری احتیاج داریم. چون تضاد این جامعه طبقاتی نیست، قومی نیست، بلکه تضاد اشرافیت حاکم و مردم محروم از امکانات و منافع است که بویژه نماینده مردم محروم می تواند نسل تازه باشد که چندان در قید و بند ارزشهای تبلیغی اشرافیت حاکم نیست اما متاسفانه به دلیل انحصار طلبی احزاب، جامعه بسیار نحیف و ضعیف است و امکان سرگرفتن جنبشی همگانی بر ضد اشرافیت فعلا ممتنع است. چون قلم به دستانی وجود ندارند که این نسل تازه را تفهیم کنند که محق هستند نه مکلف و مفاهیم حقوقی را بر زبان آنها جاری سازد و متاسفانه گوران که از اشرافیت حاکم برخاسته بود تراکم اعتراض و نفرت از اشرافیت حاکم را به کلی به هدر داد چون با وجود شعارهای مدرن متعلق به همان اشرافیت بود و نمی توانست درکی از مشکلات مردم و جامعه داشته باشد و شاید برای چندین دهه اشرافیت حزبی حاکم را بیمه کرد.

 

 

   اما مقایسه مهمتر مقایسه با اشرافیت رم است که از پیشمرگ چون گلادیاتور و برده در جهت ارضای نیازهای غریزی و سیاسی خویش استفاده می کنند که استادیوم آن خاک کوردستان است.

 

 

    گلادیاتورهای روم از طبقات پایین جامعه با زندگی نکبت باری بودند اگرچه شجاعت آنان الگو و مرگشان چون پیشمرگ بر سر زبانها بود اما این روح شجاعت و شهرت که با اختیار خویش به میدان جنگ برای کسب افتخار می رفتند، چیزی جز روح برساخته اشرافیت رومی برای  تحریک درونی بدن آنها برای جنگیدن واقعی و در نهایت متلاشی شدن آن بدن برای سرگرمی و افتخار اشراف نبود. مرگ تراژیک گلادیاتورها که خود نیز به دلیل شان اجتماعی پایینی که داشتند برای افتخار به آغوش آن می رفتند چون مجرای دیگری برای کسب افتخار نداشتند، چیزی جز تئاتری کمدیک برای رفاه اشرافیت آن زمان نبود. امپراتوری روم مربوط به قرنها پیش بود که صاحبان دانش و دین، زاده همان اشرافیت بودند اما در قرن بیست و یک که جالب است اشرافیت حزبی سطح آگاهیش در حد عامه نیز نیست، استفاده از بدن پیشمرگ با روح دروغین دست آورد کوردایتی، امنیت و استقلال، در جهت اشرافیت خانوادگی  بارزانی و یکیتی(خاندان ابراهیم احمد، طالبانی شیخ جنگی ) بیهوده­تر از آنی است که جز لذت تماشاگران استادیوم که اکنون شده است تلویزیون توجیهی داشته باشد. این توجیه بیهوده به انباشتگی فرهنگ نافرهنگ صدسال گذشته بر می گردد که از سویی، کسی درک به چالش کشیدن آن را به دلیل تهی بودگی از ایده کورد فراتر از حزب، نداشته است از سوی دیگر، کسی جرات و یا صداقت چالش آن را نداشت، به دلیل اینکه تولید کنندگان ناعلم امروزی مداحان حزبی چون دستگاه اسکولاستیک مسیحی هستند. همچنین نباید لذت غریزی تماشاگران، از مرگ پیشمرگ را نایده گرفت روان پریشانی که خود حاضر به مبارزه و حتی زندگی در کوردستان نبودند و به دنبال رفاه و امنیت خویش سر به دیار غرب برداشتند مست ران و سینه زنان استخرهای غرب در فیس بوک با خون پیشمرگ خودارضایی می کنند. گلادیاتورها و اشرافیت رم در مکانهای عمومی از جنگیدن لذت برده و افتخار کسب می کردند در مکانهای تهی از تماشاگر نه گلادیاتور تمایلی به جنگیدن داشت نه اشرافیت از آن لذت و با آن افتخار کسب می کرد. در اینجا نیز چنین است در هجوم داعش به شنگال که هنوز دفاع در برابر آن سوژه تماشگران که همان رسانه ها هست نشده بود نه پیشمرگ مقاومت کرد نه اشرافیت از دفاع آن لذت و افتخار کسب می کرد به همین دلیل در شنگال کوردی بی تماشاگر فرار کردند و اما در موصل عربی با تماشاگر قهرمان شدند. البته توافقات سیاسی پست پرده نیز در شهید کردن پیشمرگ در موصل که اصلا ربطی به کوردستان نداشت موثر بود. در مطلب قبلی اشاره کردم پارتی – بارزانی در فقدان مشروعیت داخلی به دنبال کسب مشروعیت خارجی برای تثبیت قدرت خویش و خاندانش است به همین دلیل بخاطر توافقات سیاسی با امریکا در به رسمیت شناختن وی به عنوان رهبر اقلیم، صدها پیشمرگ کورد را در جهت منافع بغداد عربی دشمن به کشتن داد غافل از آنکه بخاطر منافع شخصی به تقویت دشمن خویش می پردازد چون بعد از شکست داعش، بغداد متوجه کوردستان خواهد شد. بنابراین، پیشمرگ شدن در راه امر کلی کوردی نیست بلکه چون گلادیاتور در جهت منافع و افتخارات اشرافیت حزبی است.

 

 

   نکته دیگر پیشمرگه هایی که در جنگ حضور ندارند، چون مصر وایران قدیم استفاده ایی شبیه بردگان خانگی از آنها می شود. هر سیاستمدارای صاحب چندین پیشمرگ در خانه شخصیش است در ظاهر برای امنیت اما در عمل چون برده از کار آنان استفاده می شود. زن و بچه اشرافیت حزبی که دست به سیاه و سفید نمی زنند کل کارهای خانه از خرید گرفته تا نظافت را پیشمرگه ها انجام می دهند تنها به جای شلاق، حقوق سرماه ضامن آن است طبیعی است که دنیای مدرن تفاوتهای ریز و درشت خویش را تحمیل می کند و خبری از شلاق و تحقیرهای آنچنانی نیست اما قاعده همان است و پیشمرگ یا گلادیاتور گشته است یا برده خانگی.

 

 

امتناع اخلاق ملی و فردی در عقلانیت حزبی

 

 

عقلانیت حزبی که بازتولید همان عصبیتهای عشیرتی هستند در چندین دهه اخیر مبارزاتی خویش نه تنها به تکوین آگاهی و اخلاق ملی کمکی نکردند بلکه مانع از آن شدند. اگر در بخشهای دیگر کوردستان برای مثال کوردستان زیر سلطه جمهوری ایرانی-پارسی(اسلامی) به دلیل حضور دیگری پارس حس و مسئولیت ملی هنوز وجود دارد در اینجا با تحقق عقلانیت حزبی و حکمرانی کوردی نه تنها حس ملی که قبلا در دوران بعث وجود داشت به معرفت تبدیل نگشت بلکه به کلی زوال یافته است و مردم حسرت دوران صدام حسین را می خورند. این دلزدگی مردم که که در روی گردانی انان از کانالهای سیاسی و روی آوردن به سریالها و درامها مشهود است، دو دلیل دارد یکی مادی و زندگانی و دوم عدم سرمایه گذاری بر روی فرهنگ ملی. از نظر زندگانی وامکانات مادی هنوز بعد از نزدیک سه دهه در حد امکانات صدام حسین نرسیده اند. در اینجا نه هیچ زمستانی در داخل خانه گرمت خواهد شد و نه هیچ تابستانی خنک. بخش اعظم انرژی فکری هرکسی متوجه این می شود کی برق رئیسی(اصلی) می آید و کی برق مولده(موتور)می رود و چند ساعتی از روز نیز حتی برق موتور نیز وجود ندارد و اگر تابستان است باید خروار خروار عرق کرد و اگر زمستان است باید مثل سگ در داخل خانه لرزید. امکان استفاده از وسایل برقی برای حمام و گرما و حتی لب تاب نیز وجود ندارد. در اینجا مردم عادی باید از آبی برای نوشیدن استفاده کنند که چند روز در برابر نور خورشید و در داخل تانکر ذخیره گشته است که خوردن هر لیوان از آن مساوی است با به هم ریختن دل و روده هر انسان سالمی. اما اشرافیت حاکم که چون خوکهای قلعه حیوانات تنها مشغول کوبوونه وه(مذاکره و گردهمایی) و تبلیغات مفاهیم قلمبه سلمبه است نمی تواند درکی از مشکلات مردم جز در ظاهر داشته باشد چون در خانه آنها نه برقی قطع می شود نه مجبور به خوردن آب عمومی هستند.

 

 

   نکته دوم بی توجهی مردم و دلزدگی آنان از حکمرانی حزبی به نبود فرهنگ ملی کورد بر می گردد که با وجود قطعی بودجه و مشکلات مالی، همه در حسرت صدام می سوزند که با وجود هشت سال جنگ طبق گفته خود مردم نه حقوق ماهیانه ایی قطع یا کم شد و نه برق و آبی تقلیل یافت. مردمی که فراتر از غرایز و منافع چیزی به خورد انها داده نشده است طبیعی است در زوال خون جریان زندگی از حکمرانی دلزده می شوند چون در دو دهه اخیر بر روی تاریخ و فرهنگ ملی و ارزشهای کوردی هیچ سرمایه گذاری نشده است. میلیاردها دینار صرف شبکه های حزبی و تاریخهای ناتاریخ حزبی شده است اما حداقلی صرف نوشتن تاریخ ملی برای دادن غرور ملی به مردم نشده است و حس ملی دوران بعث که به دلیل بی توجهی حاکمیت به معرفت تبدیل نگشت، به کلی زوال یافته است. چند سال قبل از رضاخان در ایران نیز همه در هویت بخشی به خویش به عشیره و قبیله خود ارجاع می دادند اما چند سال بعد از رضاشاه همه با افتخار از ایرانی بودن خود می­گفتند اما در اینجا به دلیل نداشتن وجدان و درک ملی روسای حزبی، عصبیتهای حزبی و قبیله ایی و شهری همچنان بر حس ملی می چربد چون دیگری هر حزبی حزب دیگر بود نه دیگری واقعی چون ایران، سرمایه گذاری بر روی کورد نشد که وفاداریهای فروملی و فراملی هضم وفاداری ملی شوند. از رضاخان تا خامنه­ای و بغدادی هرکدام متخصص تاریخ و فرهنگ ایدئولوژی حکومتی خویش بوده و هستند اما شرط می بندم بارزانی و طالبانی در آزمون تاریخ و فرهنگ کورد که ربطی به تاریخ ناتاریخ حزبی ندارد، اگر پنج گرفتند من اسم خودم را عوض می کنم. هنوز در دانشگاه های اینجا هیچ تصویری از تاریخ کورد به دانشجو ارائه نمی شود چون وزیران فرهنگ و اساتید اینجا نیز خود درک و تصویری از کلیت تاریخ کورد ندارند که تعصبی بر روی آن داشته باشند یا توان تفهیم ان را داشته باشند. اتاق فکر پارتی حزبی که ادعای تشکیل دولت مستقل کوردی را دارد، با افتخار می گوید کورد ایرانی است، زمانی که درکی از کورد چون یک ملت با فرهنگ و تاریخ مستقل ملی وجود ندارد، چگونه امکان تاسیس دولت کوردی وجود دارد؟ چون درک امثال جناب بارزانی از دولت همان امارتهای قدیم برای ثبیت قدرت خاندانی و شخصی خویش هست. تا زمانی که بغداد بودجه را سرازیر می کرد نه خبری از کورد و دولت کورد بود نه کرکوک و ماده 140 به محض قطع بودجه دوباره ماده 140 و استقلال و کرکوک سرزبان احزاب افتاد. تا بودجه واحدی داشتند به توافق سیاسی دست می یافتند اما با قطع بودجه واحد توافق بود.

 

 

   سوای نابودی آگاهی و اخلاق ملی عصبیتهای حزبی به کلی اخلاق شخصی را در میان مردم کورد نابود کرده اند. از افلاطون تا نوربرت الیاس بحثهای جذاب و فلسفی دارند در تاثیر آداب و رسوم حاکمیت در اخلاق مردم. مردم از حاکمیت الگو می گیرند در اینجا در نفرتی که از فساد و بی اخلاقی اشرافیت حزبی دارند دیگر مردم نیز وفادار به هیچ اخلاق و ارزشی نیستند به تقلید از فرهنگ ناخودآگاه جاافتاده­ی اشرافیت که تنها معیار انها منافع شخصی است، همه مردم نیز در پی منافع شخصی و منطق سود و زیان یافته اند دیگر هیچ کس(مطلق نیست) وفادار به ارزشهای اخلاقی عهد و وفا، گذشت و... نیست. اینکه می گویند کورد با معرفت است متعلق به قضاوت دیگری است که از منظر دیگری درست است چون کورد برای دیگریها با معرفت و با گذشت است اما برای خودی فاقد هرگونه معرفت و گذشت و اخلاقی است. خارجی و عرب و فارس در اینجا بسیار بیشتر از کورد احترام دارد. حتی می توان ریشه این فساد اخلاقی یعنی گذشت برای دیگری اما سود و زیان برای خودی را نیز به اخلاق حزبی نسبت داد. همین اکنون در اقلیم نیروهای امنیتی و اطلاعات ایران آزادانه مانور می زنند و براحتی می توانند ببرند و بکشند و سرمایه گذاری و خرید ملک داشته باشند اعراب صاحب بهترین رستورانها و مکانها هستند بدون اینکه حتی یک کلمه زبان کوردی یاد بگیرند اگر به شخص و نهادی اعتراض شود چرا عرب و ایرانی می تواند صاحب این امکانات و آزادی شود پاسخ می دهند اینجا کشور آزادی است و اما انسانی برخورد می کنیم اما همان نهاد و سیستم امنیتی که برخورد با دیگریها بر مبنای احترام و آزادی است، برخورد با کورد بویژه کوردها خارج از اقلیم به شدت امنیتی است.

 

 

نتیجه گیری:

 

 

همان­طور که اشاره کردم اقلیم کوردستان به عنوان تحقق عقلانیت حزبی ابژه خوبی برای مشاهده و تحقیق و دریافتی از آینده سایر بخشهای کوردستان است. اشپنگلر گفته است راهرو مسیر را با قاطعیت و انرژی طی می کند و دریافتی از مقصد خویش ندارد و چه بسا اگر دریافتی از مقصد خویش بیابد از رفتن منصرف شود. متاسفانه با تجربه­ایی که از روی ناچاری از حکمرانی کوردی در اقلیم کوردستان یافتم، مقصد و آینده را دیدیم. اینجا جایی است که رویاها و امیدهای به خاطره تلخ تبدیل می شوند در اینجا به آینده پرتاب شدم و صورت آینده مجسم گشته است. ما با جامعه ایی مواجه می شویم که عشایر به سیاستمداران قوم و مداحان و ادیبان به متفکران آن تبدیل شده­اند. هیچ چهارچوب ارزشی و مادی مشاهده نمی شود که بر روی آن انگشت بگذاریم و آن همه شهید و مبارزه را برای آن توجیه کنیم. اما این جامعه که تحقق عقلانیت حزبی است به دلیل وابستگی دانش به قدرت، هنوز به عنوان یک کل مورد تأمل قرار نگرفته است. هنوز نقد عقلانیت حزبی – نه نقد یک حزب از منظر حزب دیگری– ظهور نیافته است. نقد این حزب از زاویه آن حزب مربوط به احساس و باور یا اعتقاد و کینه است نه عقل اما نقد عقلانیت حزبی به عنوان یک کل انتزاع یافته کار عقل و فکر است. در اینجا نور پنجره سیاست حزبی هستی بخش کلمات قلم گشته است اما هیچ­وقت از زاویه فکری به نقد سیاست پرداخته نشده است. این کار توانایی و هنر می خواهد نقد در خلا ممکن نیست نقد معیار و الگو و ایده­ایی از کل را نیازمند است. نقد در خلا همان مداحی و نفرینی هست که تاکنون شاهد آن بوده­ایم اما انتزاع تفکر حزبی – عشیرتی و نقد کلیت آن، احتیاج به ایده ایی کلیتر دارد که آن ایده به عنوان معیاری برای نقد اکنونیت، تنها از دل فرهنگ و تاریخ کورد انتزاع می یابد و چون قبل از من (راقم این سطور) هیچ درک کلی از کورد و تاریخ و فرهنگ و شکافهای آن در دست نبود و کسی قادر به طراحی آن نبود امکان چنین نقدی مقدور نبود. اگرچه راقم این سطور در انتقادهایی که وارد کرده ام به مبانی مفهومی آن نپرداخته­ام همان­طور که در این مطلب تنها به نقد عقلانیت حزبی پرداخته ام اما اینکه چرا ما بعد از صد سال همچنان در دام عقل نامعقول عصبیتهای حزبی هستیم و اینکه چرا با وجود احزاب و مفاهیم مدرن اسیر همان منطق قدیم عشیره و امارت هستیم، در مطالب و جاهای دیگری مبانی مفهومی آن را پردازش کرده­ام. پردازش ایده و تاریخ مستقل کورد و نقد اکنونیت مشمئز کننده آن دو روی یک سکه است تاریخ و ایده ایی که تاکنون نویسنده­ایی برای پردازش آن نداشتیم .

باید به جنگ سیصد سال علم مستشرقین و روشنفکری ایرانی رفته تا تاریخ و هویت مستقلی از ایران برای کورد تعریف و تصویری از تداوم کورد در ماورا تمامی گسستهای سیاسی و نظامی آن و تاریخ  فکر و سیاست کوردی فراتر از تاریخ ناتاریخ ایل و عشیره برای آن تعریف کنم. اگر نگاهی به تمامی کتبی که عنوان تاریخ کورد و کوردستان دارند از نویسندگان خارجی تا کوردی بیندازیم چیزی جز ناتاریخ ایل و عشیره نیست چون تاریخ، تنها تاریخ فکر و سیاست و مفاهیم است که قبل از من کسی التفاطی به آن نیافته بود.قبلا همه قلم به دستان غرق قالب تنگ احزاب مشغول شعار فروپاشی جمهوری اسلامی بودند باید این گفتمان را تغییر و فهماند که اسیر عقل سیاسی ایرانی هستید که نظامهای شاهنشاهی و جمهوری اسلامی را از ایران جدا کرده اید و در توهم کسب حق سیاسی کورد با تغییر حاکمیتهای سیاسی آن هستید. جمهوری حاکم جمهوری ایرانی –پارسی(اسلامی) و نه انحراف از اصل ایرانیت بلکه بازتولید ایرانیت است و مشکل ما عقل سیاسی ایرانی و حقانیت دولت ایرانی است نه این رژیم و آن گروه و پشت سر تمامی اپوزسیون و مفاهیم فارس از چپ تا اسلام از لیبرال تا ناسیونال، فلسفه دولت ایرانی نه حکومت ایرانی حفظ سلطه فارس بر کورد است. بنابراین بدون پردازش کورد چون ایده نه امکان درافتادن با روشنفکران ایرانی و تاریخ نگاری ایرانی هست و نه امکان نقد فکری عقلانیت حزبی که البته آن ایده نه قابل برداشت از ایسم های غربی بلکه تنها می توان آن را از دل تاریخ و فرهنگ کوردی انتزاع کرد اما تاریخ و فرهنگی که هیچگاه نوشته نشده بود به همین دلیل با وجود اینکه در هیچ کتابی خبری از تاریخ کلی کورد نیست قادر به نوشتن آن شدم. اما دوستان بدون درک این مسئله که نقد واقعیت مشمئز کننده اکنونیت و ایده پردازی دیروزی دو روی یک سکه است، دست به داستان سرایی کردند .

  اما با تمام شناختی که از عقلانیت حزبی و منافع جزئی پشت پرده پروژه استقلال خواهی پارتی دارم که چیزی جز تثبیت قدرت شخصی و خاندانی بارزانی و پارتی نیست، اما من که تاریخ نویس و تاریخ خوان هستم باید متوجه شده باشم که تاریخ با انگیزه شخصی انسانها کاری ندارد و همیشه این امیال شخصی هستند که باعث تحقق مفاهیم کلی می شوند لاجرم همانطور که در مقاله قبلی گفتم در هر صورت در برابر دیگر فارس و عرب و ترک باید از احزاب حمایت و به رفراندوم برای استقلال جواب مثبت داد من با تمام انتقادها و اگاهی هایی که دارم اگر حق رأی داشتم مطمئنا رأی مثبت به آن می دادم چون اگرچه ریش و سبیل یا کلاه و عمامه حکمران معیار نیست، اما هیچ اعتمادی نمی توان به عرب و فارس و ترک با هر شعار و لباسی کرد. عرب چه اسلامی افراطی چون داعش چه میانه چون اخوان چه بعثی سکولار و....فلسفه هر حاکمیت و دولت آن حفظ سلطه عرب بر کورد است. در ایران نیز فراتر از شعارهای زیبا و دموکرات اپوزسیون داخل و خارج از تفکر اسلامی تا چپی و دموکرات آن، فلسفه هر حکومت ایرانی چه شاهنشاهی چه جمهوری اسلامی و چه جمهوری دموکراتیک ایرانی در آینده حفظ سلطه پارس بر دیگر اقوام غیر ایرانی البته در لباس مفاهیم به روز است چون فراتر از حکومتها و ایدئولوژیها فلسفه ذات دولت ایرانی چه در قدیم هخامنشی و چه در جدید رضاخانی، حفظ سلطه ایرانی – پارسی بر غیر فارس بویژه کورد است و هستی فارس وعرب و ترک فراتز از شعارهای آنان سلطه قومی است که دولت – امپراتوری ابزار نظامی و مادی آن است و ایدئولوژیها از اسلام و دموکراسی و ....ابزار هژمونیک آن.

 

 

 

 

 

 

آزادی و دموکراسی در کوردستان عراق؛ افسانه یا واقعیت؟

 

آزادی و دموکراسی در کوردستان عراق؛ افسانه یا واقعیت؟

 

https://www.google.com/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=

اکنون که کوردستان در آستانه برگزاری رفراندوم برای تعین حق سرنوشت است لازم است کارنامه حقوقی آن در دو دهه گذشته مورد بررسی قرار بگیرد.

 

 

تصورات اشتباهی در باره کوردستان عراق شکل گرفته است که گویا در خاورمیانه مکان میانه روی، آزادی و سکولاریسم است غافل از آنکه شبیه یک پادگان نظامی وارد قافله تمدن نشده است. این دیدگاه از کوردستان عراق در ظاهر بر اساس رسانه های اینجا ایجاد شده است اما مسئله اینجاست که رسانه های اینجا هیچ ارتباطی با سیاست و جامعه ندارند و ثروتهای کلامی تولید شده ی رسانه ها، انحراف واقعیت جامعه و سیاست اینجاست. کوردستان عراق، از نظر ساختاری و عقلی در همان بافت مردسالاری عشیره و مبنای رفتار سیاسی احزاب نه مفاهیم تبلیغی بلکه مخیله ناسیاسی عشیره است تنها ابزارهای کنترل روسای عشایر فرق کرده است این ابزارهای مدرن مردسالاری عشیره، آسایش(پلیس) و سرمایه یا همان انحصار خشونت و ثروت است. عقلانیت حاکم بر کوردستان عراق، عقلانیت نظامی – امنیتی و جنسی است؛ امنیتی به دلیل اینکه احزاب حاکم قبل از تجربه حکمرانی، دهه ها احزاب نظامی و سلاح به دست بودند اکنون همه چیز را امنیتی و نظامی می بینند و با همان عقلانیت سعی در کنترل و اداره جامعه شهری امروزی دارند و عقلانیت جنسی بحث پیچیده تری است که پیشمرگاه هایی که امروز در پلیس و آسایش هستند دهه ها در کوه و جنگ دچار عقده های سخت جنسی شده اند و اکنون که در قدرت هستند نسبت به لذت بردن نسل تازه ایی که گسست عمیق ارزشی نسبت به انان دارد حسادت و به نام امنیت، حریم خصوصی را اشغال و امکان هیچ ازادی فردی و شخصی را نمی دهد. هدف از پردازش این مقاله معرفی درست بافت سیاسی و اجتماعی کوردستان عراق و سیستم حکمرانی آن است که بر اساس مشاهدات میدانی نگارنده در دوسال اخیر زندگی در اینجا بدست آمده است و سعی شده است با زبان ساده به دور از مفاهیم  پیچیده بیان شود. در این مقاله به طور مختصر موضوعات ومفاهیمی به بحث گذاشته خواهد شد تا دنیا و سازمانهای حقوق بشر از وضعیت بشر کورد در سیستم حکومت کوردی آگاه شوند که نه تنها مانند مابقی خاورمیانه خبری از آزادی سیاسی نیست بلکه بدتر از همه خاورمیانه آزادی فردی و اجتماعی نیز وجود ندارد. موضوعات مطرح شده وضعیت دموکراسی، مشروعیت حکمرانی، سیستم امنیتی، آزادی و سکولاریسم است تا متوجه بشویم که واقعیت اینجا بسیار متفاوت از آن چیزی است که در تصور خارجیها و رسانه ها هست.

 

 

 

 

 

حکمرانی در کوردستان عراق.

 

 

سیستم حکمرانی باشور را نمی توان با مفاهیم مدرن علوم اجتماعی و سیاسی چون دموکراسی و فدرالیسم و …توضیح دارد. سیستم اینجا اگرچه ابزارهای مدرن را به کار می برد اما از نظر ساختار عقلی و بافت سیاسی و اجتماعی همان بافت عشیره و امارت قدیم است که اشرافیت و روسای عشایر که اکنون به اشرافیت سیاسی و مالی روسای حزبی تبدیل شده اند، برای منطق بقا و برتری بر عشیره رقیب ، حاظر به حراج خاک و هویت و همه چیز کورد هستند چون چیزی به اسم منافع عام و درک ملی فراتر از منطق رقابت و بقا عشیره در اینجا وجود ندارد. احزاب اینجا کمپانیهای صاحب ارتشی هستند که با استفاده از انحصار خشونت با ابزارهای پلیس و اسایش و انحصار سرمایه، سعی در تداوم بقا خویش و کنترل مردم دارند البته با تبلیغات مفاهیمی چون کوردایتی و استقلال و دموکراسی در حالی که اقتصاد در کوردستان عراق شکم اشرافیت حزبی است، به این معنی که سرمایه های عمومی را صرف منافع جزیی اشرافیت حزبی کرده اند برای مثال کل کمپانیها  و مولها و طرحهای ساخت و ساز را اگر پیگیری کنید به یکی از سیاستمداران خواهی رسید. پلیس و اسایش بازوی آن به این معنی که هدف آسایش برخلاف ظاهر تبلیغاتی آن که هدفش کنترل ترور است، کنترل و رام کردن بدنهای نسل تازه خود مردم اینجاست که متوجه هیبت و قدرت نظامی اشرافیت حزبی حاکم شده و امکان هرگونه عصیان را نداشته باشند و فرهنگ تبلیغات ان به این معنی که عقلانیت محدود حزبی که دیگری هرکدام حزب دیگر است کل سرمایه و بودجه های فرهنگی را صرف تبلیغات و اسطوره سازی حزبی و روسای حزبی می کنند و هیچ سرمایه گذاری بر روی فرهنگ ملی و یا اخلاق اجتماعی و نظام اموزش و پرورش نمی کنند کل رسانه های در انحصار احزاب و ابزار تبلیغات حزبی گشته است حتی یک برنامه فرهنگی و اموزشی مستقل از منافع حزبی در رسانه های تصویر و نوشتاری اینجا مشاهده نخواهد شد همچنین، دموکراسی و علمانیت(سکولاریسم) تبلیغ شده جز روان کردن چرخ قدرت سلطه اشرافیت عشیره – حزب و جذب تماشاگر خارجی نیست اگر از مفاهیم افلاطونی استفاده کنیم، اینجا شکم و زیر شکم و بازو حاکم است اما هیچ خبری از سر معرفت و فضیلت که در ان دموکراسی و ازادی و سکولاریسم می تواند معنا یابد، نیست. اینجا بحث بر سر مفاهیم بی معنی است چون هنوز وارد قافله تمدن نشده است و ازادی مدعی شده چون ازادی قبایل  جنگلهای امازون است چون اشرافیت عشیره حاکم درکی از مفاهیم و فرهنگ ندارند که بر سر ان تعصب داشته باشند مردسالاری عشیره تنها به بازتولید عصبیت حزبی می اندیشد که بقا خویش را حفظ و چون فکری برای حکومت ندارد و تنها به دنبال رفاه و بقا لذت خویش است کاری نیز با کنترل افکار ندارد بلکه تنها رام کردن بدنها و تبعیت انها را می خواهد.

 

 

سیستم سیاسی در کوردستان عراق، نه پارلمانی است نه ریاستی بلکه حزبی است که روپوش همان عشایر و قبایل قدیم است که خشونت قبایل را با استفاده از امکانات و ابزارهای دنیای مدرن، نمادین و از سرمایه برای روان کردن چرخهای ان استفاده می برند. احزاب انحصار خشونت و سرمایه را در اختیار دارند و بدون مقدمات تک محصولی رانتیه، کارکرد یک دولت رانتیه را یافته است حال رانت ان نه نفت بلکه بودجه بغداد عربی باشد. با انحصار مالی که احزاب در دست گرفته اند به کلی با حقوقهای بیهوده مردم را به خود وابسته و به جای وابسته بودن حکومت به مردم و در نهایت پاسخگو بودن به آنها این مردم هستند که به حکمرانی وابسته و لاجرم حکمرانی پاسخگوی خواسته های مردم نبوده و، تقاضاهای مردم بازخوردی در سیستم سیاسی اینجا نخواهد داشت. به غیر از وابستگی مردم به سرمایه، احزاب، انحصار خشونت را نیز در دست گرفته اند و پلیس و آسایش در تمامی حوزه های خصوصی مردم دخالت و انحصار بوروکراسی را در دستان نظامی خویش گرفته اند.

 

 

رقابت پارتی و یکیتی با هم و نزدیکی هرکدام به یک دولت خارجی بازتولید همان منطق امارتهای کوردی قدیم چون اردلان و بابان است که در رقابت با هم، هرکدام به دیگری قدرتمندی پناه می بردند پارتی در رقابت با یکیتی و گوران سعی در حفظ قدرت حزبی و خاندانی خویش زیر سایه دولت ترکیه دارد که همان بازتولید امارت قدیم و کمک به احیای امپراتوری عثمانی است و یکیتی و گوران نیز کمک به احیای امپراتوری صفوی تنها یاد گرفته اند از مفاهیم مدرن چون استراتژی و رئالیسم و استقلال برای توجیه آن استفاده کنند .

 

 

وضعیت آزادی بیان

 

 

زمانی که در ایران از رسانه هایی چون روداو RUDAWو ….در مناظره های حزبی را مشاهده می کردم در توهم دموکراسی و ازادی در کوردستان بودم اما زمانی که وارد کوردستان شدم متوجه شدم آن چیزی که از دور برق آزادی می زد همان فحاشی قبایل سنتی نسبت به همدیگر در حوزه اقتدار خویش است و مناظره های تلویزیونی نه انتزاع و نمادین کردن خشونت و رقابت بلکه انحراف ان است. اگر در حوزه پارتی فحش و ناسزا گفتن به یکیتی و گوران و برعکس آزادی است در ایران نیز به خاطر مداحی رهبر ناسزا گفتن به امریکا آزادی است کدام قلم به دست و استاد دانشگاهی که در قلمرو پارتی است و حقوق پارتی را دریافت می کند جرات نقد پارتی و مسعود بارزانی را دارد؟ سلیمانیه و اربیل دو حکومت جدا از هم هستند و نقد حاکمیت حزبی هرکدام در حوزه دیگری که آزادی نیست مداحی حزب حاکم است. سیستم حزبی، انحصار همه چیز از جمله مدیریت دانشگاه و رسانه ها را در اختیار خویش گرفته است و هرگونه استخدام و بقا در سیستم اداری اینجا منوط به مداحی حزب حاکم و ناسزا گفتن به حزب دیگر است که اسم آن را دموکراسی و آزادی نامیده اند. چیزی به اسم علم و شایسته سالاری در اینجا حتی در نهادهای علمی و فرهنگی معنا ندارد ارادت حزبی و ارادت به شیوخ حاکم حزبی تنها معیار انتخاب حتی برای مدیریت نهادهای علمی و فرهنگی است بنابراین چیزی به اسم جامعه و نهادهای اجتماعی در اینجا وجود ندارد چون همه چیز از بالا توسط احزاب انتخاب می شوند حتی در سندیکای کارگری احزاب بر سر رهبری ان رقابت دارند و جامعه و مردم مستقل از احزاب هیچ نقشی در ایجاد نهادهای مدنی و اجتماعی ندارند. احزاب چون ملک شخصی تمامی امکانات و پست و سرمایه ها را بین خویش تقسیم می کنند. اساتید دانشگاه در هر حوزه نقش مداح حزب حاکم همان حوزه را دارند ایراد شخصی بر آنان وارد نیست این سیستم سیاسی اینجاست که آن را تحمیل می کند چون اگر پشتیبانی حزبی را نداشته باشی نه امکان استخدام و بقا وجود دارد نه امکان تولید علمی. بدون پشتیبانی حزبی که انحصار بوروکراسی و سرمایه را در اختیار دارند امکان تاسیس حتی یک روزنامه محلی نیز وجود ندارد و حمایت مالی احزاب برای تاسیس هرگونه مجله یا روزنامه منوط به مداحی و تایید سیاستهای ان حزب و نقد و ناسزا گفتن به حزب مخالف است مانند مداحان روسای عشیره قدیم در ناسزا گفتن به عشیره رقیب. علم و فرهنگ در اینجا در حد تبلیغات سیاستهای حزبی تقلیل یافته است و قلم نویسندگان در حد مداحی. بنابراین، درک درستی از بافت سیاسی اینجا وجود ندارد که برخی مدعی وجود آزادیهای سیاسی و آزادی بیان هستند چون هیچ نویسنده و منتقدی در حوزه حاکمیت هر حزبی امکان نقد آن حزب را ندارد.

 

 

وضعیت دموکراسی

 

 

دموکراسی در کوردستان عراق وارونه است و ابزار کسب مشروعیت، از بالا به پایین است نه از پایین به بالا. در دموکراسی به دلیل استقلال سیستم بوروکراسی از حکمرانی سیاسی و مشروعیت عقلاننی که دارد این حکومت است که به دلیل سیستم مالیاتی وابسته به مردم و در نهایت پاسخگوی خواسته های مردم است اما در اینحا حکمرانی رانتیه غیرنفتی، همه مردم را از نظر حقوق و بقا زندگی به خود وابسته کرده است لاجرم دموکراسی در اینجا اگر بتوان اسم آن را دموکراسی گذاشت، وارونه است یعنی این مردم هستند که به حکمرانی وابسته هستند و همین وابستگی مالی مردم به حاکمیت حزبی امکان گسترش جامعه مدنی و ازادی بیان را به کلی از بین برده است. از حدود پنج میلیون جمعیت اینجا نزدیک یک میلیون چهارصد هزار نفر حقوق بگیر حزبی هستند که اگر تعداد زنان و فرزندان را کم کنیم نزدیک نود درصد از مردم حقوق بگیر حزبی هستد بدون هیچ بازدهی و حتی کار اداری، این به دلیل دوست داشتن مردم توسط احزاب نیست بلکه در دموکراسی وارونه اینجا چون در ظاهر سیستم انتخاباتی و رای برقرار است احزاب برای تثبیت قدرت خویش در مقابل حزب دیگر به رای مردم احتیاج دارند لاجرم سرمایه عمومی ملت را در جهت منافع جزیی حزبی برای خریدن رای مردم استفاده می کنند و از هیچ سرمایه گذاری عمومی در کشاورزی و …حمایت نمی کنند که مردم صاحب استقلال مالی نشوند. اگر تمام حقوقهای بی جهت و مفتی که به حقوق بگیران بدون هیچ بازده کاری می دادند صرف تولید و صنعت و یا حداقل برق و آب می شد اکنون اینجا در ماقبل تمدن نبود که نه آبی برای خوردن است و نه برقی برای خنک شدن در تابستان و گرم شدن در زمستان و حتی امکان تولید یک کیلو سیب زمینی و خیار و گوجه را نیز ندارند دلیل عدم حمایت از کشاورزی و صنعت و …..تداوم وابستگی مالی مردم به بودجه احزاب است در حالی که پایه دموکراسی استقلال مالی مردم و ظهور طبقه متوسط است و چون سرمایه گذاریهای اینجا در انحصار سیاستمداران و یا فرزندان آنهاست، امکان ظهور طبقه متوسط موتور محرکه دموکراسی نیز در اینجا وجود ندارد. کوردستان چون ملک شخصی در اختیار اشرافیت حزبی و فرزندان و وابستگان آنان است و انحصارگرایی حزبی امکان استقلال و تاسیس جامعه مدنی و ابزارهای ان چون سندیکا و روزنامه و …را که از پایه های دموکراسی هستند را نمی دهد. احزاب سیاسی حاکم به شدت فربه و جامعه روز به روز نحیفتر و ضعیفتر می شود. تارو پود جامعه چه از نظر مالی و یا هر مولفه دیگری در انحصار احزاب است و بازوی امنیتی احزاب یعنی پلیس و اسایش در نقطه به نقطه شهر و کوچه و خانه حضور دارند تا از سویی با پاداش حقوق و از سوی دیگر تهدید نظامیها مردم را رام و در کنترل خویش نگه دارند.

 

 

مشروعیت حکمرانی

 

 

بعد از فروپاشی سیستم بعث و تقسیم قدرت در عراق که 17 درصد از بودجه عراق به کوردستان اختصاص یافت، توافقی بین دو حزب حاکم صورت گرفت که احزاب در میان مردم، مشروعیت توافقی و بخاطر بودجه بغداد عربی، مشروعیت مالی نیز یافتند. تنها دلیل آن توافق، منبع مالی بودجه بغداد بود چون تنها یک منبع بود و احزاب حاکم ناگزیر از توافق بر سر تقسیم آن بودند اگرچه ظاهر سیاسی و کوردی به توافق دادند اما دلیل توافق همان وجود یک منبع بودجه بود که با قطع بودجه بغداد دلیلی نیز برای توافق باقی نماند و رقابت و ستیز جایگزین توافق شد. چون اکنون در قطع بودجه بغداد هرکدام باید به دنبال منبع مالی دیگری در تامین زیست اشرافیت خویش بروند. پارتی به دنبال منبع مالی ترکیه و یکیتی نیز به دنبال منبع مالی ایران. به این معنی نیست انکارا یا تهران بودجه به این دو حزب خواهند داد اما ترکیه می تواند مسیر صدور نفت حزب دموکرات باشد و ایران نیز از راههای کمبود بودجه اشرافیت حزبی یکیتی را تامین کند یعنی در تقسیم منبع مالی، توافق حزبی به تضاد حزبی تبدیل شد. همانند دنیای قدیم امارت و عشیره که با امپراتوری حاکم در جهت تقسیم مالیات به توافق می رسیدند اکنون تقسیم مالیات به تقسیم بودجه تبدیل شد، ازدواج حاکمیت امارت با حاکمیت امپراتوری به مشارکت چند وزیر در سیستم مرکزی و روانه کردن سرباز برای دستگاه امپراتوری به همکاری نظامی ضد ترور تبدیل شد. به بحث اصلی بازگردیم با سقوط بعث مدتی احزاب مشروعیت مالی و توافقی داشتند با قطع بودجه و تبدیل توافق به تضاد، مشروعیت احزاب در میان مردم به کلی از بین رفته است و مردم در آرزوی بازگشت صدام حسین هستند. در زوال مشروعیت مالی از سویی، پلیس و آسایش به بهانه امنیت نظارت سختی بر زندگی خصوصی و فردی مردم ایجاد کرده  اند و هر روز قدرت خود را در ملا عام به نمایش می گذارند و زندانها را به بهانه ترور پر از مردم بی گناه کرده اند که پایین تر به آن می پردازم، از سوی دیگر هرکدام از احزاب برای پر کردن خلا مشروعیت داخلی و مردمی خویش به مشروعیت خارجی و وابستگی روی آورده اند مسعود بارزانی برای تثبیت بقای خویش و خاندانش به دامن ترکیه و امپریالیسم روی اورده است و حاضر است برای تثبیت قدرت خویش و رضایت امریکا که از ماندن وی در قدرت حمایت کند، هزاران پیشمرگه را در موصل عربی به کشتن بدهد اما در شنگال کوردی پا به فرار گذاشتند. در سلیمانیه نیز در رقابت با پارتی در کسب مشروعیت بین المللی، یکیتی نیز تن به بردگی در مقابل جمهوری اسلامی داده است. اگر در دوران صدام حسین تنها سیستم در ظاهر قانونی بعث در کوردستان حضور داشت اکنون کوردستانی که ادعای استقلال دارد جولانگاه حاکمیتهای ایرانی و ترکی و عربی و غربی شده است چون منطق بقا عشیره – حزب بر حاکمیت و غرور ملی اهمیت بیشتری دارد و هر روز حاکمیت ملی و تمامیت ارضی کوردستان توسط ترکیه و ایران به چالش کشیده می شود اما هرکدام چون برای بقای خویش نیازمند ان دو هستند حتی قادر به یک اعتراض سمبلیک و سیاسی نسبت به ان نیستند. بنابراین در زوال مشروعیت مالی و توافقی، مشروعیت امنیتی و خشونت نهادینه شدن پلیس و و مشروعیت وابستگی خارجی درحال جایگزین شدن است.

 

 

وضعیت ملت و کوردایتی .

 

 

دولت به ذات خود هیچ  تقدسی ندارد اگر کورد در جهت استقلال و تحقق حاکمیت خودی می کوشد به دو دلیل است یکی اینکه به فرد و جامعه کورد توسط دولتهای دیگری ظلم نشود دیگر اینکه فرهنگ ملت حفظ یا گسترش یابد اما در حکمرانی کوردستان عراق بعد از بیست و پنج سال نه تنها زندگی اجتماعی فرد کورد بهتر نشده است بلکه هیچ سرمایه گذاری بر روی توسعه فرهنگ ملی کورد نشده است فرهنگ در حد تبلیغات حزبی و مداحی روسای حزبی تقلیل و حسی ملی که در دوران بعث به دلیل نفرت از دیگری بعث وجود داشت اکنون به کلی زوال یافته است و مردم یا به زندگی فردی و غیرسیاسی روی اورده اند یا در ارزوی بازگشت امنیت و خدمات صدام حسین هستند. هیچ صورت کوردی بر روی ماده کوردستان عراق مشاهده نمی شود مدل و موسیقی و اداب خوراک و فکر مردم یا ایرانی است یا عربی و ترکی. فرد کورد در کوردستان عراق صورت کوردی ندارد. هیچ پیوستگی ملی بین اربیل و سلیمانیه یا زاخو و حلبجه وجود ندارد عصبیت حزبی بر حس ملی می چربد. تعصب حزبی و شهر و عشیرتی همچنان حرف اول را می زند و وفاداری ملی جایگزین وفاداری حزبی و عشیره نگشته است. چون در دو دهه اخیر خود احزاب حاکم اینطور خواسته اند و برای بقا و تثبیت قدرت خویش که انحصار رسانه و اموزش را در اختیار داشته اند هیچ سرمایه گذاری در جهت گسترش فرهنگ ملی و وفاداری ملی نکرده اند و مدام در جهت بازتولید عصبیت حزبی و نفرت از حزب دیگر کوشیده اند.

 

 

سیستم امنیتی ان.

 

 

در روزهای اول که وارد کوردستان عراق شدم با دیدن چند زن بی حجاب و مشروب فروشیها در توهم آزادی در اینجا قرار گرفتم اما برخلاف تصور رایج و ظاهر دیده شده در کوردستان عراق، چیزی به اسم ازادی فردی و اجتماعی وجود ندارد قبلا در باره ازادی سیاسی گفتم که حوزه هرکدام از احزاب مانند دولت مستقلی عمل می کند و در حوزه هر حزبی امکان نقد سیاستهای ان حزب وجود ندارد به دلیل وابستگی مالی و استخدامی نویسندگان و اساتید به سرمایه و بوروکراسی حزبی، امکان ازادی بیان و انتقاد وجود ندارد و ناسزا گفتن به حزب رقیب در رسانه های حزب حاکم، را ازادی بیان نامیده اند اما مشکل اینجا عدم ازادی سیاسی نیست بلکه ازادی خصوصی و اجتماعی نیز وجود ندارد. اسایش که زیر نظر پاراستن یا همان سیستم اطلاعاتی است انحصار بوروکراسی را در اختیار دارد. برای هرکاری به تایید اسایش نیاز هست حتی برای اجاره خانه یا نقل مکان یا مسافرت از شهری به شهر دیگر. در ایران ازادی سیاسی وجود ندارد اما حاکمیت دخالتی در حوزه خصوصی و فردی ندارد. سیستم امنیتی ایران چندان حضوری در حوزه خصوصی و دخالتی در پروسه بوروکراسی و کار اداری مردم ندارد راقم این سطور 35 سال در ایران زیسته ام اما جز پلیس راهنمایی و رانندگی به هیچ پلیسی برخورد نکرده ام نهادهای امنیتی در ایران براستی تنها جنبه سیاسی و امنیتی دخالت دارند اما اسایش در اینجا که انحصار بوروکراسی را در اختیار دارد در تمام حوزه های خصوصی سرک می کشد از مکان زندگی و رفت و امدهای هرکسی خبر دارد. چون بدون تایید اسایش نه امکان اجاره خونه و نه امکان خرید هیچ ملکی نیست. در بین شهرها دهها پاسگاه کنترل وجود دارد کنترل انسانی نه قاچاق کالا. بدون هیچ بهانه ایی هر روز در وسط بازارهای شهر دهها ماشین نظامی تا دندان مسلح مانور می زنند تا قدرت و وجود خویش را به مردم نشان دهند. سوژه اسایش در اینجا برخلاف ظاهر تبلیغی ان، ترور و داعش وجاسوس نیست بلکه خود مردم اینجا و نسل جوان است اسایش می خواهد بدنها را کنترل کند و چون به سطح تمدن و کنترل نرم افزاری انتزاع نیافته اند با خود بدنها و با حضور و نمایش هر روزه ی نظامی و اداری سعی در کنترل مردم دارند. دلیل شدت حضور اسایش در زندگی خصوصی افراد به همان دلیلی باز می گردد که قبلا گفتم عدم مشروعیت حکمرانان حزبی در میان نسل تازه. نسل قدیم اینجا نسل کوه و جنگ و پیشمرگه بود اما ارزشهای نسل قدیم در میان نسل جدید هیچ اعتباری ندارد. نسل تازه مانند تمامی دنیا به دنبال لذت و رفاه و غرایز است و علاقه ای به ارزشهای سنتی مردسالارانه و نظامی و حتی کوردی ندارد. نسل قدیم حاکم، که خوب می دانند مشروعیتی در میان نسل تازه ندارد و ارزشهایی که انها برای ان جنگیده اند در میان این نسل اعتباری ندارد، برای کنترل کردن بدن نسل تازه از سیستم امنیتی استفاده و اجازه دخالت ان را به داخل خانه ها و کوچه ها داده است. نسل حاکم خود نیز پایبند ارزشهای تبلیغی خویش نیست و اشرافیت حاکم تابع هیچ ارزشی چه ملی و چه اخلاقی نیست از سرمایه های عمومی ملت در جهت لذت و خوشگذرانی شخصی و خانوادگی استفاده می برند اما انگار این برای براورده کردن عقده ها جوانی که امکان لذت نداشتند کافی نیست و به زور می خواهند ارزشها را به نسل تازه تحمیل کنند شکاف ارزشی عمیقی بین نسل حاکم و نسل تازه وجود دارد و حق با این نسل تازه است چون این نسل جهانی است اما حاکمیت مردسالاری عشیره در حسادت به لذت نسل تازه که خود از ان محروم بوده است می خواهد انحصار کامجویی و لذت را در اختیار داشته باشد اما ارزشها را به نسل تازه تحمیل کند و در صورت عدم پذیرش ارزشها توسط نسل تازه با اسایش و پلیس مانع از لذت بردن نسل تازه است. اسایش بدون هیچ حکمی و اجازه ای داخل خانه ها می گردد تا بفهمد بدن نسل تازه با کی می خوابد چه مصرف می کند اسایش امکان اجازه هیچ ناشناخته و نادیده ای حتی در حوزه خصوصی را نمی دهد به همین دلیل زندان پر از نسل تازه است راقم این سطور تجربه زندان اینجا را نیز دارم که نود درصد از زندانیان زیر سی سال هستند و اکثر به خاطر خلافهای ناچیزی که در هیچ جای دنیا برای ان به زندان نمی افتند چون هدف زندان و اسایش خود جرم مرتکب شده نیست بلکه رام کردن بدن نسل تازه و ترساندن انان و نشان دادن قدرت امنیتی حاکمیت است در اینجا حتی شاکی و یا شخص بدون گواهینامه را به زندان می اندازند تا همه زندان را ببیند. زندان ابزار سلطه نسل حاکم قدیمی بر نسل تازه است زندان حلقه واسطه این دو نسل و به ابزار کنترل و مراقبت نسل جدید تبدیل شده است. حکم و دانش قاضی و دستبند و زندان اسایش دست در دست هم سعی در کنترل نسل تازه کورد دارند. این مسئله روان شناسی است مردسالاری عشیره می خواهد انحصار لذت و زن و مال را در اختیار خود داشته باشد و ارزشها را به تبلیغ رسانه و به زور اسایش به نسل تازه تحمیل کند. در ایران به طور سلبی برای کنترل شورش سیاسی هیبت نظامیها را به نمایش می گذارند اما در اینجا هر روز به طور ایجابی برای رام کردن بدنها هر روز بدون اعلان رسمی حکومت نظامی است. آسایش هر روز در خانه ها را می زند و حتی مهمانها را کنترل می کند برای رفتن به خانه هرکسی و یا دعوت هر کسی به مهمانی باید از اسایش اجازه گرفت. مجرد در این کوردستانی که ادعای سکولاریسم و دموکراسی دارد حق خانه کرایه کردن ندارد و طبق گفته خود اسایش تنها در هتل حق اقامت دارد اسایش در تمامی کوچه ها و خانه های شخصی حضور دارد که خدای نکرده بوسه حرامی رد و بدل نشود. اگر کوردستان ایران امنیتی است باید بگویم اینجا کلا پادگان نظامی است و حکمرانی اینجا کنترل جامعه و شهر را با کنترل جوانهای عشیره اشتباهی گرفته است.

 

 

سکولاریسم ادعا شده

 

 

اگر اسلام در ایران ایدئولوژی سیاسی و در ظاهر جامعه تبلیغ می شود در اینجا به زور نهادهای امنیتی و دادگاه، اسلام فقهی را در حوزه خصوصی تحمیل می کنند. روسای یکیتی مدعی علمانیت طبق قوانینی اسلام اکثرا چندتا زن دارند. در ماه رمضان بخاطر خوردن مشروب یا روزه خواری صدها نفر را تا روز عید به زندان می اندازند. برخلاف تمامی دنیا مجرد مرد در اینجا اجازه خانه کرایه کردن ندارد اما زن مجرد می تواند چون حاکمیت از ان مردسالاری جنسی است. زیربنای جامعه برخلاف ظاهر تبلیغاتی رسانه ها، نهادهای امنیتی با قدرت اسلام فقهی را تحمیل می کنند و برخلاف ظاهر حجاب و مشروب فروشیها، در باطن و در حوزه خصوصی امکان اجازه ازادی دو جنس را نمی دهند غافل از انکه اصل سکولاریسم بازگرداندن دین به حوزه خصوصی است اما در اینجا برخلاف ظاهر در حوزه خصوصی دین را تحمیل می کنند این کار با تبلیغات اسلامی و دینی صورت نمی گیرد مانند ایران بلکه با قدرت بدنی و دخالت اسایش در حریم های خصوصی صورت می گیرد. در ایران ازادی سیاسی وجود ندارد اما در اینجا ازادی اجتماعی و فردی نیز وجود ندارد چیزی به اسم حوزه خصوصی و فردی به دلیل اشرافیت مرد سالار عشیره با بازوی اسایش تعریف نشده است در اینجا برخلاف ایران حوزه عمومی تا حدودی ازادی هست و می توان مشروبات الکلی را خرید و خورد می توان با دامن کوتاه در بازار گشت چون در مقابل دید است مشکلی ندارد چون ایدئولوژی تبلیغاتی علمانیت است مشکلی ندارند. در ایران حوزه عام مکان تماشاگر خارجی را مکان اسلامیت اما در حوزه خصوصی علمانیت است اما در اینجا حوزه عام در مقابل دید تماشاگر خارجی را مکان علمانیت اما در حوزه خصوصی و فردی اسلامیت و شریعت تحمیل می شود. اسلام در اینجا آن دیگری نیست که در مقابل آن و برای دفاع از آزادی فردی از سکولاریسم دفاع کنیم در اینجا مردسالاری جنسی عشیره با روپوش سکولاریسم و با بازوی آسایش و پلیس بزرگترین دشمن آزادی فردی و اجتماعی است.

 

 

کیش شخصیت

 

 

ناسیونالیسم کورد از سویی توسط روسای عشیره رهبری شد و از سوی دیگر از دل تکایا زاده شد بنابراین، با توجه به اینکه احزاب از نظر عقلانیت نظامی -امنیتی بازتولید کننده همان عشایر قدیم و از نظر ذهنی گسستی از ذهنیت عرفانی ایجاد نشده است، روسای حزبی اقتداری همچون روسای عشایر و تقدیسی همچون شیوخ یافته اند و لاجرم کیش شخصیت از موانع مهم چرخش قدرت و تقدیس زدایی گشته است. در حوزه پارتی در همه جا تصاویری از مسعود بارزانی و در حوزه یکیتی تصاویری از جلال طالبانی و همه کارکنان دولتی چون پیشوا به مداحی انها می پردازند. مشروعیت کیش شخصیتها یا ناشی از مشروعیت سنتی خاندانی است چون بارزانی یا مشروعیت رهبریت مادام العمر و دیپلماسی. احزاب اینجا طریقت های علمانیت عرفانی هستند که هرکدام کراماتی که همان بزرگیهای علمی و سیاسی است را به رهبران خود نسبت می دهند. پیروان حزبی نیز هرکدام مانند دراویش و صوفیهای قدیم به مداحی کرامات روسا می پردازند و روسا نیز چون شیوخ که از دست بوسی مردم لذت می برند از ان نهایت لذت برده و پاداشهای استخدامی و حقوقی و پستی را از کیسه خلیفه می بخشند و هرگونه نقدی در اینجا به معنی محرومیت از همه چیز و حتی احتمالا از جان باشد. شیوخ حزبی فاقد هرگونه قدرت دیپلماتیک و اقتصادی و فرهنگی هستند اما مداحیهای دراویش حزبی که به دلیل انحصار سرمایه و قدرت انها وابسته انها هستند ناگزیر از نسبت دادن کراماتی چون دیپلماسی قوی و مهارت اقتصادی و صداقت سیاسی به رهبران خویش هستند تا شاید چون زالو از خون مالی و سیاسی حاکمیت بهره ایی بگیرند یا شاید به خاطر عبادتهای خویش به درگاه این شیوخ حزبی، سهمی از حوریها و عسلهای بهشت اشرافیت حاکم ببرند.

 

 

نتیجه گیری

 

 

انچه در این مقاله در پی پردازش ان بودم توصیف واقع بینانه وضعیت سیاسی و اجتماعی کوردستان عراق است. مطالب نوشته شده نتیجه تحقیقات میدانی نگارنده در دوسال اخیر است. در کوردستان عراق بعد از دو دهه حاکمیت احزاب کوردی در حد منافع عام و ارزشهای ملی هیچ نقطه ایی نیست که بر ان تکیه کنیم و خون ان همه شهید و مبارزه را بخاطر ان توجیه کنیم خون تمام شهیدان از حلبجه و انفال گرفته تا …نهال اشرافیت حزبی را ابیاری کرده است. رسانه های خارجی با دیدن چهار ساختمان و پاساز در توهم توسعه در کوردستان عراق هستند غافل از انکه اگر چهار ساختمان نیز بنا شده است به دلیل وجود منفعت شخصی در ان است حال منفعت شخصی سیاستمداران یا خود مردم چون صاحب بسیاری از کمپانیها و پاساژها و اپارتمانهای اینجا سیاستمداران حزبی هستند که اکنون سرمایه دار نیز شده اند. در حوزه خدمات عمومی و منافع ملی و ارزشهای فرهنگی هیچ سرمایه گذاری نشده است هزاران کتاب در مداحی تاریخ حزبی و رهبران حزبی چاپ شده است اما بعد از دو دهه هنوز حداقلی از تاریخ ملی نوشته نشده است کمتر از یک هزارم کاری که رضاخان و اتاتورک کردند در اینجا مشاهده نمی شود.جامعه اینجا هنوز صورت کوردی نیافته است و افراد کورد همچنان زیر نظر حکومت کوردی تنها صورت ایرانی و ترکی و عربی را دریافت خواهند کرد. هنوز مردم از اب و برق محروم هستند از کارت بانکی و بیمه محروم هستند.. نهادهای امنیتی که بازوی اشرافیت عشیره هستند به کلی ازادی خصوصی و فردی را از بین برده اند و به دلیل انحصار سرمایه و بوروکراسی  در دست احزاب امکان ازادی سیاسی و ازادی بیان وجود ندارد چون هرگونه امکاناتی در اینجا چه استخدادمی و مالی و پستی منوط به حمایت حزبی است که ان نیز منوط به مداحی کردن ان حزب و ناسزا گفتن به حزب رقیب است که از دور اسم ان را ازادی بیان گذاشته اند. هنوز زبان عربی در زبان مردم و بسیاری از ادارات حاکم است. سیستم امنیتی بعثی در زندانها و نهادهای اینجا باقی مانده است. دلیل این امر این است که تبلیغات کوردایتی و استقلال و مدنیت، توجیهات مدرن عشایر قدیم هستند یعنی هنوز عصبیت حزبی – عشیره ایی در کوردستان حاکم است  و خود احزاب ان را بازتولید می کنند و مانع از تکوین اگاهی و وفاداری ملی و دولتی به جای ان هستند بنابراین سیاستهای ناسیاسی احزاب با هر اسمی چه دولت و استقلال چه مدنیت و دموکراسی از حد منطق امارت و عشیره قدیم فراتر نمی رود. این احزاب که برای دهه ها، احزاب نظامی و در کوهها به دور از تمدن زیسته اند، دو آفت را به همراه خویش وارد زندگی سیاسی کرده اند یکی عقل نظامی و امنیتی است چون در دهها مبارزه خویش جز عقلانیت نظامی و امنیتی چیز دیگری یاد نگرفته اند و دیگری عقده ای شدن و از دست دادن لذتهای جوانی به همین دلیل از سویی همه چیز را امنیتی کرده اند و هیچ درکی از حوزه خصوصی و ازادیهای فردی و اجتماعی ندارند و چون روسای عشایر قدیم می خواهند جوانهای تنومند عشیره همه مطیع انان و در مقابل دید انان باشند و از سوی دیگر به دلیل از دست دادن لذتهای جوانی از کوردستان چون ملک شخصی برا براورده کردن نیازهای مالی و جنسیتی خویش استفاده می کنند و در حسادت به لذت بردن نسل تازه با قدرت امنیتیها به طور سلبی می خواهند ارزشهای سنتی خویش را تحمیل کنند. اینجا اکنون بیشتر از حاکمیت سیستم بعث امنیتی و نظامی است بعث یا جمهوری اسلامی تنها از نظر سیاسی تبعیت و اطاعت می خواهند و دخالت جندانی در حوزه خصوصی و اجتماعی مردم نداشتند اینجا با وجود نابودی سیاسی بعث سیستم امنیتی اینجا همچنان بعثی است با این تفاوت که امنیت شدید سیاسی بعث را نیز وارد حوزه اجتماعی و فردی نیز کرده اند. خود مردم اینجا معترف هستند که بعث نیز جندان در زندگی ما دخالتی نداشت.  فلسفه دولت کوردی رفاه و آزادی بیشتر فرد و جامعه کورد است در غیر اینصورت اگر چه در مفهوم همچنان باید از آن دفاع کرد اما در عمل ارزش هزینه کردن و فداشدن ملت را برای منافع جزئی حزبی و رهبریت آن ندارد. مفهوم دولت کوردی مقدس است اما سئوال این است که حامل سیاسی آن مفهوم چه کسی یا چه گروهی است چون حاملان سیاسی هستند که حکمرانی می کنند نه مفاهیم. مفاهیم مقدس با پیپ چگوارا دود شدند مهم رفاه و ازادی بدن کوردهاست که ایا با تحقق حکمرانی کوردی بهتر خواهد شد یا بدتر؟ البته این  به معنی نه گفتن به رفراندوم نیست در هر صورت باید از حکمرانی کوردی در مقابل دیگری چون بغداد و تهران و انکارا حمایت کرد اما وجود دیگری و ناامنی در منطقه نباید دلیلی بر نادیده گرفتن وضعیت حقوقی و آزادیهای مدنی و سیاسی باشد.

 

 

 

 

 

 

 

https://www.tribunezamaneh.com/archives/131657

 

دولت یا دموکراسی

 

تقدم دولت بر دموکراسی؟

 

 

چکیده:                                                                                 

 

 

 جنوب کوردستان که اکنون در آستانه برگزاری رفراندوم برای تشکیل دولت قرار گرفته است، اتفاق سیاسی میان احزاب وجود ندارد. گروهی از تشکیل دولت و اولویت آن بر دموکراسی دفاع می کنند و گروه دیگری ندای اولویت دموکراسی و پارلمان بر تشکیل دولت را سر می دهند. هدف از پردازش این مقاله بررسی تقدم و تاخر دولت و دموکراسی و دولت و ملت نسبت به هم از نظر تئوریک و تاریخی و دلایل امتناع نظم/دولت کوردی در یک سده اخیر است. در بخش اول بیان خواهم کرد که دولت بر دموکراسی چه از نظر منطقی و چه از نظر تاریخی و فکری تقدم داشته است در بخش دوم دلایل امتناع سیاسی دولت کوردی در صد سال اخیر را در عدم درک آن تقدّم و تأخر و امتناع مفهومی آن می دانم که به دلیل ذهنیت عرفانی و منطق عشیره، تئوریهای پسادولت چون دموکراسی و سوسیالیسم و فدرالیسم را برای مبارزات عملی پیشادولت خویش برگزیدیم.

 

 

تقدم نظری و تاریخی دولت بر دموکراسی

 

 

دولت به شکل امروزی آن پدیده ای مدرن و مربوط به اواخر قرن شانزدهم است. (وینسنت، 1376: 27) چهار مولفه دولت، ملت، سرزمین، جمعیت و حاکمیت است و ماندگارترین تعریف از دولت را ماکس وبر ارائه داده است که دولت یک جامعه انسانی است که به گونه‌ای موفقیت‌آمیز داعیه انحصار استفاده مشروع از نیروهای مادی و امکانات و ابزار لازم برای اعمال اختیارات خود در محدوده قلمرو معینی را دارد. مفهوم انحصار خشونت یا قهر مشروع در حقیقت بیان علمی حق حاکمیت و استقلال دولت به شمار می رود(وبر، 1387: 264-260).
دموکراسی واژه ای است برگرفته از واژه های یونانی دموس ( demos ) به معنی مردم و کراسیا ( cratia یا krato ) به معنی قدرت (یا، حکومت، حاکمیت). دموکراسی تا کنون در سه مفهوم به کار رفته است : اول، به معنای حکومت اکثریت ؛ دوم، به مفهوم حکومت قانون ؛ و سوم، به معنای تعدد نخبگان و گروه های قدرت. به طور کلی مفهوم دموکراسی شامل:  نشئت گرفتن قدرت و قانون از اراده مردم؛ آزادی بیان ؛ ؛محدود بودن اعمال قدرت حکومتی به رعایت حقوق و آزادی های فردی و گروهی ؛ تکثر و تعدد گروه ها و ارزش های اجتماعی ؛ اصل نسبیت اخلاق و ارزش ها، استقلال قوه قضاییه در جهت تضمین آزادی های مدنی ؛ تفکیک قوا یا استقلال سه قوه از یکدیگر(هلد، 1378: 34).

 

 

    اما بحث ما نه درباره تعریف دموکراسی و دولت، بلکه تقدّم و تأخر انها نسبت به هم است. اگر سیر تاریخی نظریه­های مربوط به دولت و دموکراسی را در نظر بگیریم ابتدا نظریه دولت توسط اندیشمندانی چون ماکیاول و ژان بدن و توماس هابز تدوین شد و سپس اندیشمندان لیبرالیسم و دموکراسی چون جان لاک و جان استوارت میل و روسو برای دموکراتیک کردن دولت و نظریه های مارکسیستی برای گذار از دولت ظهور کردند. ماکیاولی با گسست امر سیاسی از امر قدسی(ماکیاولی، محمود،1391) زمینه نظری دولت مدرن را فراهم اورد و ژان بدن نظریه حاکمیت مطلقه دولت را تبیین کرد که آن را ویژگی اصلی دولت و، دو ویژگی آن را دائم بودن و مطلق بودن می داند. انچه دولت مدرن را تحکیم بخشید نظریه حاکمیت است که وفاداریهای محلی، مذهبی، فروملی و فراملی را هضم در وفاداری مطلق دولت کند.پس از وی توماس هابز نظریه حاکمیت حقوق را به سرانجام رساند نظریه های ان دو اندیشمند مبانی نظری دولت مطلقه را فراهم اورد(سینایی،1384: 25). در واقع بعد از تحقق حاکمیتهای ملی و طرح نظریه دولت مطلقه بود که به تدریج اندیشمندانی چون جان لاک و استوارت میل و... نظریه دموکراسی و لیبرال را برای دموکراتیک کردن ان ارائه دادند. یعنی اندیشمندان نظریه پرداز دولت و حاکمیت، مقدم بر نظریه پردازان لیبرالیسم و دموکراسی ظهور یافتند اساسا دموکراسی رابطه حقوقی فرد یا گروه های اجتماعی  با دولت را تعریف می کند. در صورت نبودن دولت، دموکراسی معنایی نخواهدداشت. در زمانی که دولتهای اروپایی زیر سلطه امپراتوری روم بودند، فکر دموکراسی معنی نداشت بعد از استقلال از روم و تحقق دولتهای خودی بود که دموکراسی و لیبرالیسم برای تعیین حدود دخالتهای دولت در امور فردی و حوزه خصوصی تدوین شد چون دموکراسی تعیین کننده رابطه ملتها با همدیگر نیست اتفاقا تضادهای سیاسی ملتهای اروپایی از طریق جنگ و قدرت حل و فصل می شد نه دموکراسی. بنابراین، دموکراسی تنها بعد از تحقق دولت کوردی معنا خواهد یافت. رابطه کوردستان با بغداد رابطه دو ملت و دو دولت است نه رابطه گروهی اجتماعی و طبقاتی با دولت که با دموکراسی حل شود.

 

 

    از نظر تاریخی نیز ظهور طبقه بورژوازی که پری اندرسون وماکس وبر آن را تشریح کرده اند ابتدا در اتحاد با شاهان در مقابل قدرتهای فروملی فئودالیسم و حاکمیتهای فراملی کلیسا از دولت مطلقه حمایت کردند. ظهور دولت مدرن در اروپا بعد از معاهده وست فالیا در سال 1648 با تشکیل دولتهای مطلقه ممکن شد و بعد از نابودی حاکمیتهای فراملی کلیسا و فروملی فئودالیسم و تثبیت دولت بود که بورژوازی بر ضد دولت مطلقه در انقلاب فرانسه قیام و در مسیر ازادی و دموکراسی گام برداشت. یعنی تحقق حاکمیت ملی و دولت و انتقال وفاداریهای فروملی و فراملی به وفاداری ملی، مقدم بر توسعه دموکراسی و ازادی بوده است که امروز نیز در کوردستان با وفاداریهای فراملی چون امت اسلامی و فروملی چون حزب مواجه هستیم که تنها با حاکمیت دولت می توان وفاداری ملی را ایجاد کرد چون تشکیل دولت حتی مقدم بر تکوین ملت است.

 

 

تقدم دولت بر ملت؟

 

 

مباحث مربوط به قومیت و ناسیونالیسم را می توان در دو مکتب کهن گرایی Primordialism و ابزارگرایی instrumentalism یافت. (احمدی،1378: 143). کهن گرایانی چون برگر(55 Berghe,1981,)، و کونور قوم را پدیده ای کهن می دانند کونورناسیونالیسم قومی را شکل خاصی از ناسیونالیسم می داند وی الگوی غالب سیاست جهان معاصر را فرایند ملت پاشی nation destroying تلقی می کند تا ملت سازی nation building  کونور ضمن رد بقای مفهوم دولت-ملت مفهوم ملت را با قومیت مرتبط وناسیونالیسم واقعی را ناسیونالیسم قومی می داند(connor,1972,24)  اما ابزارگرایانی چون اندرسون(Anderson,1983,143) هابزبام (هابزبام،1382: 20) معتقد هستند که ملتها پدیده هایی مدرن هستند و توسط دولتها برساخته شده اند. این دولتها بودند که با استفاده از امکانات دنیای مدرن، با استفاده از ایدئولوژی ناسیونالیسم ملتها را برای همبستگی سیاسی برساختند و تحقق دولت مقدم بر تشکیل ملت است. اسمیت نظریه میانه را ارائه داده است که قوم پدیده ای کهن است اما تشکیل ملت و تحقق ان پدیده ای مدرن و منوط به تشکیل دولت است(اسمیت،1383: 10). در نهایت باید گفت اگرچه قوم پدیده ای کهن است اما تنها با تشکیل دولتها است که ملت تشکیل و اگاهی بر ملت مبنای رفتار سیاسی می شود. در کوردستان چون دولتی برای تشکیل ملتی متشکل از افراد نداشته­ایم، حقوق فرد و رابطه حقوقی فرد با دولت که موضوع دموکراسی و لیبرالیسم است، معنی ندارد.

 

 

ناکامی جنبش کورد در تحقق دولت

 

 

در بخش قبلی اشاره کردم که چه از نظر تاریخ عینی و چه مفهومی، دولت بر دموکراسی تقدم داشته است و یکی از دلایل عدم توفیق جنبش کوردی در صد سال اخیر، سوای عوامل بین المللی، در عدم درک ان تقدم و تأخر است که مفاهیم پسادولت چون دموکراسی و سوسیالیسم و خودمختاری را بر دولت اولویت و مفاهیم پساتاسیس را برای دوران پیشاتاسیس بکاربردیم که باعث تضاد تئوری و عمل و در نهایت امتناع مفهومی دولت کوردی به امتناع سیاسی ان انجامید.

 

 

   ناسیونالیسم کورد از یک سو، به قول اولسون، از دل تکایا و عرفان زایش یافت از سوی دیگر بر مبنای منطق ایل و عشیره، احزاب به اصطلاح مدرن تشکیل شدند یعنی عقل سیاسی احزاب همچنان عقل عشیره از سویی و ذهنیت عرفانی از سوی دیگر بود. عقل عشیره و امارت مانند اردلان و بابان و بدلیس که همیشه بر ضد همدیگر، به امپراتوری دیگری پناه می بردند، در منطق احزاب بازتولید شد البته با توجیهات مدرن فدرالیسم و خودمختاری. از سوی دیگر بدون نقد مبانی عرفانی سیاست متافیزیکی کوردی، ناسیونالیسم شکل گرفت اما ذهنیت کورد همان زیبایی شناسی عرفانی بود که برخلاف امر سیاسی که اصل بر تضاد با دیگری است، با توجه به اصل همدلی عرفان اصل را بر همکاری و دوستی با دیگر ملل گذاشت و بر مبنای همان ذهنیت عرفانی به جای تلاش در مبارزه با دیگری برای تحقق دولت کورد، حول محور شعارهای انسان دوستی با سایر ملل با توجیهات سوسیالیسم و فدرالیسم و دموکراسی رفت غافل از انکه این مفاهیم دکوراسیون بود و دولت چهارچوب خانه. در عرفان فرد باید هضم در کلیت خدا شود برخلاف فلسفه که کلیت را به زمین می آورد. یعنی اصل عرفانی تمنا به درگاه خدا، به تمنا به درگاه دولتهای مسلط بر کورد در قالب درخواست خودمختاری و دموکراسی شد و به جای سعی در تحقق کلیت دولت، در کلیت دولت دیگری هضم شدند. عمل(مبارزه مسلحانه) چون تراژدی در پی شکستن کلیت دولت دیگری بود اما نظر چون عرفان در پی هضم شدن در کلیت دولتهای دیگری بود و کورد همچنان به خاطر عدم درک تاریخیت ان مفاهیم، قومی بی تاریخ که در چرخه تکراری تاریخ ناتاریخ خارج نشده است.

 

 

    ناسیونالیسم عرب و فارس به دلیل ظهور طبقه متوسط و نخبگان، توانستند ناسیونالیسم را از حالت متافیزیکی خارج و آن را با تاریخ و فرهنگ خویش پیوند بزنند که مبنای رفتار سیاسی شد اما کورد از یک سو به دلیل ذهنیت عرفانی و از سوی دیگر به دلیل بافت سنتی و فقدان نخبگان طبقه متوسط، ناسیونالیسم در حالت متافیزیکیِ حقوقی و اخلاقی باقی ماند و نتوانست با تاریخ و فرهنگ کورد پیوند زده شود که مبنای رفتار سیاسی گردد. به همین دلیل اگرچه در شعار، ناسیونالیسم و ملت وجود داشت اما مبنای رفتار سیاسی احزاب، همان وفاداری فروملی حزب- عشیره بود که دیگری و غیر احزاب نه دولتهای مسلط بلکه دیگر احزاب کورد بودند همین مسئله را امروز در کوردستان مشاهده می کنیم که هرحزبی به جای توافق با دیگر احزاب بر ضد دولت دیگری، با دیگری مسلط، در رقابت با حزب کوردی توافق می کنند. به هرحال از یک سو، یا باید نخبگان و روشنفکران مبنای نظری نظم/دولت کوردی را تئوریزه کنند همانند کاری که روشنفکران ایرانی برای تشکیل دولت مدرن انجام دادند که رضاخان صرفا برایند سیاسی قلم ان روشنفکران بود  یااز سوی دیگر، باید دولتی عاقل با قدرت و امکانات مدرن، وفاداری ملی را جایگزین وفاداری فروملی و فراملی کند، به قول هابزبام دولت، باید ملت سازی کند همانطور که دولت مدرن رضاخان و اتاتورک به این کار پرداختند که متاسفانه تاکنون هردو در جنبش ملی کورد غایب بوده­اند و کورد همچنان قومی بی تاریخ و سیاست ان متافیزیکی-عشیره باقی مانده است. اکنون نیز با همین مشکل مواجه هستیم پارتی با گفتمان رقیب ملت دموکراتیک پ ک ک از سویی و گفتمان دموکراسی خواهی احزاب اپوزسیون داخل چون گوران روبه رو است اما تنها اصلی که پارتی به ان استناد می کند اصل حقوقی تعیین سرنوشت یا اصل اخلاقی مظلومیت کورد است که همان محدود ماندن ناسیونالیسم به متافیزیک حقوق و اخلاق است. پارتی با وجود انتخاب مسیر درست، فاقد هرگونه گفتمان مشروعیت بخشی است(قادری،2016: مقدمه) چون اصل تعیین سرنوشت در نهایت مشروعیت بین المللی برای وی به ارمغان خواهد اورد نه داخلی و در دو دهه اخیر با وجود فقدان عقل ملی در ملت سازی، اکنون مسیر درست را انتخاب کرده است چون گفتمان فدرالیسم و دموکراسی احزاب روژهه لات و ملت دموکراتیک پ کک، تئوریهای پساتاسیس و مربوط به دوران بعد از تشکیل دولت است.

 

 

   همچنین، در اقوام دیگر مثل ایران ابتدا دولت تشکیل و ناسیونالیسم تئوریزه شد، سپس ایدئولوژیهای سوسیالیستی و لیبرالیستی برای تنظیم رابطه فرد و دولت یا تحقق عدالت در درون دولت ظهور کردند اما در کورد هنوز ناسیونالیسم تئوریزه نشده و دولت تشکیل نشده بود که با سیل ایدئولوژیهای چپ و اسلام سیاسی و لیبرالیسم مواجه شدیم که همگی یا فراملی هستند یا فروملی و در حالی که برای دیگریها به توسعه طلبی دولت یا دموکراتیک کردن آن کمک کرد، در میان کورد بدون چهارچوب دولت، تنها به هضم شدن در دولتهای دیگری منجر شد. چون کوردستان بی تاریخ و متافیزیکی است بدون درنظر گرفتن تقدم و تاخر انها، در دوران پیشاتاسیس، نظریات پساتاسیس را الگوی رفتاری خویش کردند و به همین دلیل قادر به تحقق دولت –ملی نشدند. در نهایت باید اشاره کنم که شعار پایان دولت –ملت در خاورمیانه مقرون به صحت نیست چون اصلا دولت ملتی شکل نگرفته است که ندای پایان ان را سر دهیم دولتهای ترک و ایران با شعار نئوعثمانیسم و ایران فرهنگی یا هلال شیعیسم، روپوش همان امپراتوریهای قدیم هستند و در واقع باید ندای پایان عصر امپراتوریها را سرزد یا همان طور که کونور اشاره کرده است عصر ملت پاشی و ظهور ناسیونالیسم قومی و دولت –قومی است.

 

 

نتیجه گیری:

 

 

آنچه در این مقاله مختصر در پی پردازش آن بودیم، بررسی تئوریک و تاریخی تقدّم و تأخر دولت و دموکراسی نسبت به هم بود. دریافتیم که  در غرب به عنوان مهد مفاهیم سیاسی چه از نظر تئوریک و چه تاریخی ابتدا نظریه دولت و حاکمیت مطلق تشکیل و سپس مفاهیم دموکراسی و آزادی معنا یافت و اشاره کردم که عدم رعایت این تقدّم و تأخر در کورد یعنی اولویت دموکراسی بر دولت، مانع  از نتیجه گرفتن جنبشهای کورد در یک سده اخیر شد.

 

 

   دولت در هر جامعه ایی بر مبنای عقل سیاسی ان ملت شکل می گیرد. هگل اشاره کرده است که نگاه هر قوم به خدا نوع نگاه ان قوم را به دولت تشکیل می دهد و روح آیینی هر قوم روح دولت ان قوم را شکل می دهد. برای مثال دولتهای اکنونی ایرانی و عربی، ریشه در روح مذهبی آنها دارد که فره ایزدی در قالب ولایت فقیه و روح عصبیت اسلامی- عربی در قالب بعث و داعش بازتولید شده است. دولت کوردی اگر بر مبنای روح آیین کوردی نباشد صرفا دولتی مصنوعی و محدود، بدون مشروعیت باقی می ماند که فقدان مشروعیت، با دیکتاتوری و نیروهای امنیتی پُر خواهد شد یا به ستیز حزبی منجر می شود همان چیزی که اکنون شاهد ان هستیم. دولت مفهوم عامی هست اما از نظر تاریخی هر دولت متناسب با روح ان قوم شکل می گیرد و در فقدان آن روح، اعضای بدن که همان احزاب هستند مثل امروز متلاشی می شوند«دولت چارچوبی از ارزشهاست که در درون آن زندگی عمومی جریان می یابد و خود قدرت عمومی را در جهت تحقق آن ارزشها به کار می برد» (Dyson, 1980: 271) اکنون پرسش این است که چهارچوب ارزشی کورد چیست همان چهارچوب ارزشی که در ایران و اعراب یعنی زرتشت –شیعه و اسلام مبنای تشکیل دولت- امپراتوری امروزی انها شده است. روح کورد اگرچه به شکل اگاهانه در ما فراموش شده است اما به طور سمبلیک در نظم غریزتا پلورال مذهبی و فرهنگی و زبانی ان از یک سو و ایینهای کلاسیک کوردی چون ایزدی و یارسان و طریقت های عرفانی باقی مانده است که تنها با احیا و بازاندیشی ان امکان تحقق دولتی غیردیکتاتور کوردی وجود دارد چون دولت صرفا مسئله ایی حقوقی نیست. ریشه این ایینها و نظم پلورال کوردی، ایین کوردی میترا (هوفر، کلوسکا، 1385، 365. رستم پور،1381.هرودت به نقل از کریستن سن ،1382، 70.رجبی،1380، 29.)به معنی قرارداد اجتماعی(اشمیت در کلوسکا، 1385، 388-390. میه، 1384، 15-16. هینلز،1385: :119) و پردیس می باشد(قادری،2016) که بعد از خرمدینان، به دلیل امتناع سیاست و سخن، پوست عرفان بر تن کرد و تولد ناسیونالیسم کورد از دل عرفان بدون تامل در مبانی میترایی آن بود متاسفانه محدودیت این مقاله اجازه تفصیل ان را نمی دهد اما متاسفانه سیاست امروز احزاب کورد، از فرهنگ کوردی گسسته است و فرهنگ کوردی ذکر شده به امری سمبلیک تقلیل و از آن سیاست زدایی شده است و این شکاف سیاست کوردی با فرهنگ میترای متبلور شده در ایزدی و یارسان و تصوف، هنوز مورد تامل قرار نگرفته است. در آیین مهر از یک سو، هیچ اصول و ماهیت از پیش تعیین شده برای توافق وجود ندارد و از سوی، دیگر نظم پلورال کوردی هیچ سرکرده برتری را نمی پذیرد بلکه توافق با رضایت تنها معیار تشکیل کل یا دولت است. یعنی کل یا دولت در کورد چیزی فراتر از توافق جزئیات و وحدتی سوای توافق کثرتها نیست.

 

 

منابع:

 

 

1-       ن.ک. اندرو وینست، نظریه های دولت، ترجمه حسین بشریه، تهران، نشر نی چاپ ششم 1387، ص 79

 

 

2-       1- دکتر حسین بشریه، جامعه شناسی سیاسی ایران، تهران، نشر نی چاپ پانزدهم 1387، ص 301

 

 

3-       - هلد، دیوید(1378) ،مدلهای دموکراسی، ترجمه عبّاس مخبر،تهران:انتشارات مطالعات زنان .

 

 

4-       مور،برینگتن.(1375).ریشه های اجتماعی دیکتاتوری و دمکراسی،ترجمه حسین بشیریه.تهران:مرکز نشر دانشگاهی.

 

 

5-        اسمیت، انتونی دی(1383) ناسیونالیسم نظریه، ایدئولوژی، تاریخ، ترجمه منصور انصاری، تهران موسسه مطالعات ملی

 

 

6-      کاتم، ریچارد، ناسیونالیسم در ایران ، ترجمه احمد تدین، تهران، کویر، 1375.

 

 

7-      هابزبام، ای.جی(1382) ملت و ملی گرایی پس از 1870، ترجمه جمشید احمد پور، تهران نشرنیکا.

 

 

8-       اشمیت، هانس پیتر، (1385)،مسئله اصلی مطالعات میترای هند و ایرانی، ترجمه مرتضی ثاقب فر، در کلوسکا و دیگران، دین مهر در جهان باستان، تهران: توس.

 

 

9-       هینلز، جان، (1385)،شناخت اساطیر ایران، چ10،ترجمه، ژاله اموزگار و احمد تفضلی، تهران: چشمه.

 

 

10-    قادری، هیرش، نقدی بر دولت ایرانی و عربی و طرحی از دولت کوردی.2016.

 

 

11-    قادری، هیرش، عقل سیاسی ایرانی و هویت خواهی کوردها،چدوم، کانادا:2016.

 

 

12-    Olson,Robert, the emergence of Kurdish nationalism,university of texas press,1989.

 

 

13-    Weber, M. , Economy and Society, An Outline ofInterpretive Sociology, University of California Press, Berkeley, 1978.