توێژینەوە.. پەیوەندی نێوان ئیسلام و ناسیونالیزمی عەرەبی لە سەردەمی قورەیش تا بەعس- داعش (بەشی چوارەم و کۆتایی
توێژینەوە.. پەیوەندی نێوان ئیسلام و ناسیونالیزمی عەرەبی
لە سەردەمی قورەیش تا بەعس- داعش (بەشی چوارەم و کۆتایی
هێرش قادری
بزوتنەوەی وەهابییەت:
موحەمەد کوڕی عەبدولوەهاب، بناغەداڕێژەری بزووتنەوەی وەهابییەت، بانگەشەی بۆ گەڕانەوە بۆ ئیسلامی ڕەسەن و پاککردنەوەی ئیسلامی سەرەتایی لە بەلاڕیداچوونەکان دەکرد. بەهۆی پاڵپشتی بنەماڵەی سعودی لە کوڕی وەهاب، عەرەبستان لە ژێر هژمون و دەسەڵاتی ئیمپراتوری عوسمانی ئازاد بوو، لە دواییشدا سەربەخۆ بوویەوە. ئامانجەکانی بزووتنەوە بریتی بوون لە خەبات دژی بێ باوەڕی و کۆنەپەرستی، هەروەها خەبات دژی عەقڵ/فەلسەفە و عیرفان و زیندووکردنەوەی یەکڕیزی ئایینی – عەرەبی خەلافەت و دژایەتی کردنی تورکەکانی عوسمانی. ئەگەر بە وردی چاو لە بنەماکان و ئامانجی ئەم بزووتنەوە بکەین، دەبینین بناغەی ئەم بزووتنەوە دەمارگیری عەرەبی بووە کە لە ژێر کاریگەری رۆژئاوادا لە چوارچێوەی ناسیوناڵیزمی عەرەبی درەکەوتبوو. یەکەم خاڵ ئەوەیە کە گرنگترین ئامانجەکانی ئەم بزووتنەوەیە، بریتی بووە لە زیندووکردنەوەی خەلافەتی ئایینی– عەرەبی، دژایەتی لەگەڵ خەلافەتی تورکەکانی عوسمانی و گواستنەوەی خەلافەت لە تورکەکان بۆ عەرەبەکان . دووەم خاڵ بریتییە لە دژایەتی کردنی بێ باوەڕی و فەلسەفە و عیرفان و... کە ئەویش لە ئاراستەی هەمان زیندووکردنەوەی خەلافەتی ئایینی/عەرەبی و دژایەتی کردنی خەلافەتی غەیری عەرەبی بووە. لە ڕاستیدا بناغە و بنەڕەتی درووشم و واتا ئیسلامییەکان بریتی بووە لە پرسی سیاسی ئێمە/ئەوی دیکەی عەرەب/تورک و... . ئەوە چارەنووسی دەمارگیری/ناسیوناڵیزمی عەرەبی لە سەردەمی قورەیش تا سەردەمی داعش بووە، کە ڕێگای بۆ هژمونی خۆی یان رەتکردنەوەی هژمونی ئەوی دیکە بەسەر خۆیدا کردۆتەوە و بە زمانی پیرۆز/ناپیرۆز، بێ باوەڕ/ئایینی دەریدەبرێت تا لە لایێکەوە عەشیرەتەکان/حزبە عەرەبییەکان لە ژێر یەک ئاڵای هاوبەشی سەرووی عەشیرەتی/حزبی کۆبکاتەوە، و لەلایەکی دیکەوە بۆ هژمونی قەومی/سیاسی خۆی لە نێو ئەوانی دیکەدا، ڕەوایی مسۆگەر بکات و بناغە و بنەڕەتی هژمونی و بەرژەوەندی قەومی خۆی لە ژێر درووشمی ئایینی بشارێتەوە و مەبەستی ناپاکی خۆی لە چوارچێوەی واتا پاکەکان نیشان بدات.
بە بۆچوونی وەهابییەکان، ئیسلامی ڕەسەنی سەرەتایی و ئیسلامی کەسایەتییە ناسراوەکانی سەردەمی پێغەمبەر، ئیسلامێکی عەرەبی ڕەسەنی دوورگەی عەرەبستان و رۆحی عەرەبی بووە کە هێشتا تێکەڵ بە کەلتووری یونانی، ئێرانی و هندی و... نەبووە، یان بە وتەی وەهابییەکان ناپاک نەبووە.مەبەست لە خەبات دژ بە بێ باوەڕی، عیرفان، فەلسەفە و... خەبات دژ بە تێکەڵبوونی رۆحی عەرەبی لەگەڵ رۆحی عیرفانی ئێرانی و فەلسەفەی یۆنانی و... بووە. لە راستیدا ئەوان بە باشی ئەوە دەزانن کە خەلافەت و یەکڕیزی عەرەبی، جگە لە بنەمای دەمارگیری /رۆحی عەرەبی و نەهێشتنی کاریگەری کەلتوور وشارستانییەتی ئێرانی، تورکی و یونانی دەستەبەر نابێت. بت پەرستی و گڵکۆ پەرستی کەلتووری تورکەکان بووە کە عەرەبەکان ویستوویانە لە ناوی ببەن. هەروەها رۆح و عیرفانی ئێرانی بووە کە عەرەبەکان ویستوویانە لەسەر رۆحی عەرەبی بیسڕنەوە. هەورەها دژایەتیکردنی فەلسەفە کە رۆح و کەلتووری یونانی بووە، یان دژایەتیکردنی شیعە کە بە واتای دژایەتیکردن لەگەڵ رۆح و کەلتووری ئێرانی بووە. لە ڕاستیدا لە ژێر ناوی ئیسلام و گەڕانەوە بۆ ئیسلامی ڕەسەن، ویستوویانە رۆح و دەمارگیری عەرەبی سەرەتای ئیسلام یان هژمونی قورەیش/عەرەب زیندوو بکەنەوە. هەروەها مەبەست لە جیابوونەوەی ئیسلام لە ناپاکی کەلتووری ئێرانی، هندی، یونانی و تورکی، ناپاکی دەسەڵات/دەولەتەکانی تورکی، ئێرانی و... لە ناوچەکە و بونیادنانی دەسەڵات/هژمونی گشتگیری عەرەبی بووە کە لە سەردەمی خەلیفەکانی پێشوودا بوونی هەبووە. کەوایە هاوشێوەی سەرەتای ئیسلام، بانگەشەی وەهابییەکان بەمەبستی پێکهێنانی دەوڵەت بووە. زۆربەی نووسەران بە لەبەر چاوگرتنی " کاریگەری وەهابییەت دژ بە تورکەکان و یەکڕیزی عەشیرەتە عەرەبییەکان، وەهابییەت بە درێژەپێدەری بزووتنەوەی سەربەخۆ خوازانەی عەرەبەکان و هێمای رۆحی سەربەخۆخوازی عەرەب ئەژمار دەکەن، و سەرچاوەی وەهابییەت بۆ ویژدانی قەومی عەرەب دەگەڕێننەوە " (فراتی،1387،217). بەم پێیەش دیارە کە بنەما و بنەڕەتی ئیسلام لەسەر دژایەتی قەومی/سیاسی عەرەب لەگەڵ تورک و...داڕێژراوە، نەک لەسەر دژایەتی و پێکدادانی واتا ئایینی/ئیسلامییەکان.
رەشید رەزا:
بە بۆچوونی ئەو، مەرجی بەختەوەری، گەڕاندنەوەی دەسەڵاتی خەلافەت لە تورکەکان بۆ عەرەبەکان بووە (عینایەت،1389،158). ڕەشید رەزا لە لایەکەوە بزووتنەوەی عەرەبی بۆ یەکڕیزی نەتەوەی عەرەب بە پێویست دەزانێت و لە لایەکی دیکەوە لە حزبی نەمانی ناوەندارێتی ئیداری عوسمانی ئەندام بووە، کە لە ساڵی 1912 لە قاهیرە دامەزراوە و ئامانجی خودموختاری /جیابوونەوە لە خەلافەتی عوسمانی بووە (هەمان سەرچاوە،159). واتە تا ئەو کاتەی کە دەسەڵات لە دەستی عەرەبەکان نەبووە، بەرگری لە نەمانی ناوەندارێتی کردووە و هەروەها کاتێ کە دەسەڵات بۆ عەرەبەکان گەڕاوەتەوە، درووشمی یەکڕیزی عەرەبی و گەڕانەوەی دەسەڵاتی عەرەبەکان بۆ عەرەبەکانی داوە. رەشید رەزا لە لایەنگرانی بەهێزی بزووتنەوەی وەهابییەت بووە. ئەو پێش لە رۆشتن بۆ قاهیرە، لە ساڵی 1920 سەرۆکی کۆنگرەی نەتەوەیی سورییە بووە (عینایەت، 1360، 130). لە شام لە سەرۆکەکانی حزبی نەتەوەخوازی عەرەبی بووە. " ئەو وتەبێژی هەڵسوڕاوی قەومییەتی عەرەبی سوری بووە " (هەمان سەرچاوە). ئەوە ڕوون و بەرچاوە کە بەرگری ئەو لە ئیسلام و خەلافەتی عەرەبی/ئیسلامی، گەڵاڵەیەک بووە بە مەبەستی زیندووکردنەوەی شکۆ و دەسەڵاتی عەرەبی و هژمونی دووبارەی عەرەبەکان بەسەر قەومەکانی دیکە لە ژێر ئاڵای ئیسلام.
کاتێک رەشید رەزا لە سەردەمی بزووتنەوە قەومییە جیاجیاکانی ناسیونالیزمی عەرەبی لە بەرامبەر تورکەکانی عوسمانی، بەرگری لە ناسیوناڵیزمی عەرەبی دەکرد - بۆ نموونە بەڕێوەبردنی کونگرەی عەرەب لە سوریە. .. کۆبوونەوەی کۆنگرەی گشتی عەرەبی لە سوریە - بەڵام پاش ئەوە لە پرۆسەی بونیادنانی دەوڵەتە نوێیە جۆراوجۆرە عەرەبییەکان و گەشەسەندنی بیرۆکەی نەتەوەخوازی لە مسر و... دژ بە ئامانجەکانی ناسیوناڵیزمی عەرەبی هەڵوێستی گرت و بە پێداگریکردن لەسەر جیهانی و گشتگیربوونی ئیسلام، بە توندی هێرشی کردە سەر ناسیوناڵیزم (ئەحمەدی،1383،60). بەهۆی ئەوەی کە ناسیوناڵیزمی یەکەمی رەزا بە مەبەستی ئازادی و یەکڕیزی عەرەبەکان دژ بە تورک بووە و دژایەتی دوایی ئەو لەگەڵ ناسیوناڵیزم و بەرگری لە جیهانی و گشتگیربوونی ئیسلام، دیسانەوە بە مەبەستی یەکڕیزی عەرەبی و دژایەتی کردنی ناسیوناڵیزمی بەرتەسکی وڵاتێک بووە کە یەکڕیزی دونیای عەرەبی دەخستە مەترسییەوە.
حزبی بەعس و داعش: لە سەردەمی شۆڤینیزمی خوێنی/قەومی تا سەردەمی بناژۆخوازی ئایینی
پێش هەموو شتێک، دەبێ ئاماژە بەوە بکەم کە درووشمی ئەمڕۆکەی داعش (دەوڵەتی ئیسلامی لە عیراق و شام) بۆ یەکەم جار لەلایەن عەفلەق و حزبی بەعسەکەی هاتۆتە ئاراوە. ئەو ناتەبایی کوفە و دیمەشقی لەبیرکرد و دەوڵەتی یەکڕیزی عەرەبی عیراق و شامی بە سەرۆکایەتی حزبی بەعس داڕشت (موجانی،1391،25). عەفلەق و بیتار و ئەو کەسانەی کە بیرۆکەی بەعسیان داڕشت، لە وتە و بیرۆکەی خۆیاندا دژ بە دەوڵەتی عوسمانی بوون، بەڵام ئەو دژایەتییە، دژایەتییەکی واتایی نەبوو، واتە بەهۆی ئەوە نەبووە کە دەوڵەتی عوسمانی خۆی بە ئیسلامی پێناسە کردووە (باسی دەسەڵات و خەلافەت لە دونیای ئیسلام) بەڵکو، دژایەتییەکە لەو ئاراستەیەدا بووە کە بۆچی خەلیفە کەسێکی غەیری عەرەب بووە و هەروەها بۆچی زمانی خەلافەت، زمانی غەیری عەرەبی و تورکی بووە (هەمان سەرچاوە). دیارە کە حزبی بەعس لەگەڵ یەکڕیزی خەلافەتی ئیسلامی کێشەی نەبووە و بەڵکو لەگەڵ ئەو خەلافەتە ئیسلامییەی کە لە ژێردەسەڵاتی سەرۆکی غەیری عەرەب و زمانی تورکی بووە کێشەی هەبووە. عەفلەق بە لەبەرچاوگرتنی پێشینەی دەسەڵاتی عەرەبی بەسەر ئیسلام، بە مەبەستی یەکڕیزی یان ئامرازی هژمونیکی ئیسلام، بناغەی یەکڕیزی ئیسلامی لەسەر دەمارگیری عەرەبی (هەمان سەرچاوە) داڕشت. بە بۆچوونی عەفلەق هەموو عەرەبەکان لە هەموو دونیا، پێکهێنەری نەتەوەیەکی یەکڕیزن و ئەو سنوورانەی کە بە شێوازێکی دەستکرد ئەوانی لەیەک جیاکردۆتەوە، دەستکردی ئەمپریالیزمە (دوست موحەمەدی، 1387،ش3،72). 
میشێل عەفلەق هاوشێوەی زۆربەی لایەنگرانی زیندووکردنەوەی بزووتنەوەی ئیسلامی و درێژەپێدەری ڕێگای ئەوان، بە کەڵک وەرگرتن لە ئیدیۆلۆژی ئیسلام، ئامانجی ناسیوناڵیزمی عەرەبی و زیندووکردنەوەی شکۆ و یەکڕیزی عەرەبی بووە. ئەو ناسیوناڵیزم بە حەقیقەتێکی زیندوو و هەتاهەتایی ناودەبات نەک بە دیاردەیەکی مێژوویی /گرێبەستی (پارسادوست،1369،101). بەپێی ئیدیۆلۆژی بەعس، ئامانجی ئیسلام ئازادی هەموو مرۆڤایەتی نەبووە و بەڵکو ئیسلام وەک ئامرازێک بووە بە مەبەستی باڵادەستی عەرەب بەسەر هەموو جیهان، یان یەکڕیزی جەماوەری دژ بە کولونیالیزم (دوست موحەمەدی، 1387،ش3،77). لە ڕوانگەی حزبی بەعس و عەفلەقدا، " ئیسلام پرشنگدارترین وێنەی زمان و ئەدەبی عەرەبییە و هەروەها مەزنترین و پڕبایەخترین بەشی مێژووی نەتەوەیی عەرەب بووە. عەفلەق پێی سەیرە کە چۆن دەکرێت کە عەرەبێک رقی لە ئیسلام هەبێت. بەهۆی ئەوەی کە ئیسلام یارمەتیدەری شوناسی نەتەوەیی عەرەبی و شکۆ و مەزنایەتی نەتەوەی عەرەب بووە، "زۆر پێم سەیرە کە موسوڵمانێک عەرەبی خۆش نەوێت، زۆرتر بەلامەوە سەیرە کە چۆن دەکرێت عەرەبێک دژی ئیسلام بێت "، بەم هۆیەش بووە کە عەفلەق دژی لاساییکردنەوە لە ناسیونالیزمی سکۆلاری رۆژئاوایی بووە. بەهۆی ئەوەی کە ئیسلام لە ئاراستەی بەرژەوەندی قەوم/ڕەچەڵەکی عەرەبدا بووە، بە پێچەوانەی خاچ پەرستی کە دژ بە بەرژەوەندی نەتەوەکانی ئاڵمان، بەریتانیا و فەرەنسا بووە کە پێشەنگی ناسیوناڵیزم بوون. بەم پێیەش دیارە کە پەنابردن بۆ ئیسلام وەک ئایینێکی خودایی نەبووە، بەڵکو بە مەبەستی زیندووکردنەوەی شکۆ و مەزنایەتی نەتەوەی عەرەب و شوناسی عەرەبی و هەروەها زیندووکردنەوەی ئەو ڕابردووە بووە کە عەرەب بە کەڵک وەرگرتن لە هێزی ئیسلام، لە ناوچەکەدا باڵادەستی خۆی دەستەبەر کردبوو. بە بۆچوونی عەفلەق، ئیسلام لە بنەڕەتدا وەک بزووتنەوەیەکی عەرەبی بووە کە ئامانجی زیندووکردنەوە و بە واقیعی و کردەوەییکردنی عەرەبیزم بووە، هەروەها ئیسلام بۆ عەرەبەکان تەنیا وەک ئایین و بۆ دواڕۆژ نەبووە، بەڵکو بە واتای هێما و سومبولی مەزنترین هەستی دونیایی و بۆچوون و روانگەی ژیان بووە (ئەلخەلیل،1370،310).
ئاکامی گەڵاڵەی حزبی بەعس/عەفلەق، واتە رەتکردنەوەی خەلافەت/حکوومەتە غەیری عەرەبییەکان و یەکڕیزی شام و عیراق، ئەمڕۆکە لەلایەن داعشەوە بە هاوکاری و پاڵپشتی بەعسییە بناژۆخوازەکانی لایەنگری یەکڕیزی شام و عیراق – کە لەلایەن سەدام حوسەینەوە لە دەسەڵات بێ بەش ببوون – سەرلەنوێ بەرهەمهێندرایەوە و زیندوو بوویەوە. پەیوەندی نێوان دەمارگیری قورەیش لەگەڵ بانگهێشت/جیهادی پێغەمبەر لە چوارچێوەی پەیوەندی ناسیوناڵیزم لەگەڵ دەوڵەتی ئیسلامی داعش زیندوو بوویەوە. ئەوە سەرنج راکێشە کە ناوی سەرۆکەکانی داعش بریتییە لە هاشمی (ئەبو عومەر بەغدادی) و قورەیشی (ئەبوبەکر بەغدادی قورەیشی). ئەمە نیشاندەری ئەوەیە کە لانیکەم لە ئاستی سەرۆکەکان، پەیوەندی نێوان ئایین/ئیسلام لەگەڵ دەمارگیری/ناسیوناڵیزم، وشیارانەیە و ئامانجی داعش لە چوارچێوەی ئیسلامدا، بریتییە لە زیندووکردنەوەی دەمارگیری عەشیرەتی/قەومی هاشمی/قورەیشی پێغەمبەر.
لە مانگی ژوئیەی 1970، حزبی بەعسی عیراق بەمەبەستی نزیکبوونەوە لەگەڵ بەعسی سورییە، واتای عەرەبییەت وسوسیالیزمی پێگەوە گرێدا و لەو کاتەدا کۆمەڵێ وتووێژ بەڕێوەچوو - هەر لەم ساڵانەیە کە عەفلەق بۆ بەغداد بانگهێشت دەکرێت – پاش وتووێژەکان دوو دەوڵەتی حەسەن ئەلبەکر و حافز ئەسەد لە بەرواری 24 تا 26 ئوکتۆبر بەو ئاکامە گەییشتن کە دەوڵەتێکی هاوبەش درووست بکەن تا بیرۆکەی عەفلەق کە 40 ساڵ پێشتر گەڵاڵە کرابوو، واتە دەوڵەتێکی هاوبەش لە عیراق و سورییە بونیاد بنێن.
عەفلەق بە تەواوی بڕوای بەوە بوو کە ئەوەی کە ڕێگر بووە لەوەی کە عەرەبییەت وەک بنەمایەکی سەرەکی لە دونیای ئیسلامدا سەربکەوێت، شەڕی مێژوویی نێوان دەمشق و کوفە وهەروەها شەڕی نێوان غەسان و حەیرە بووە کە مێژووەکەی بۆ سەردەمی پێش ئیسلام دەگەرێتەوە و بە مەبەستی تێپەرکردنی ئەو بەربەستە، ئەو دوو هێزە دەبێ پێکەوە دەوڵەتێک درووست بکەن، بەم پێیەش لە مانگی ئوکتوبر رێکەوتنێک واژۆ کرا کە بەپێی ئەو رێکەوتنە چەند مانگ پاش ئەو ڕێکەوتنە، ماوەیەکی شەش مانگی تێپەر بکرێت وناوەندی سیاسی ئەم رێکەوتنە دەمشق بێت و سەرۆکایەتی ئەو ڕیکەوتنە بە سەرۆکایەتی ئەلبەکر(لایەنی عیراقی) حزبی بەعس دەبێت، واتە ئەلبەکر بەرپرسیاریەتی و سەرۆکایەتی ئەم دەوڵەتە هاوبەشە لە دیمەشق و لەگەڵ سورییەکان لە ئەستۆ دەگرێت نەک لە بەغداد، هەروەها پاش ئەوە وەزارەتی دەرەوە و بەشی زانیاری و سەربازی پێکەوە تێکەڵ دەبن و پێکهاتەیەکی یەکڕیز درووست دەکەن و پاش ئەو هەنگاوانە، هەرێمی ئەو دەوڵەتە هاوبەشە پێکدێت. ئێمە ئەمڕۆکەیش ئەم دەستەواژەی هەرێمە بۆ ئاماژە کردن بە خەلافەت و ئەو سنوورەی کە داعش بۆ خۆی پێناسەی کردووە، دەبینین.
ئەم پرۆسە بە هۆکاری تایبەت بە خۆی جێبەجێ نەبوو، پاش دەسەڵات گرتنی سەدام حوسەین و لەسەرکارلابردن یان پاشەکشەکردنی ئەلبەکر لە دەسەڵات، لە کووبوونەوەیەکدا سەدام وتارێکی پێشکەش کرد و زۆرینەی وەزیر و فەرماندە باڵادەستەکانی بە ناپاکی تاوانبار کرد و هەو لەو کاتەدا و لەبەر چاوی میدیاکان هەموویانیان برد و بە کۆمەڵ هەموویان لە سێدارە دران. ئەو کودتایەی سەدام دژ بە ئەو ڕەوتە بناژۆخوازە بوو کە ئامانجی یەکییەتی وڵاتی سوریە و عیراق بوو. ئەم بزووتنەوە بناژۆخوازە بەهۆی بڕیارەکانی سەدام، خەسارێکی گەورەی لێکەوت. 
سەدام پاش شکستهێانی لە شەڕی کوەیت لە ساڵی 1991، پەیڕەوپرۆگرامی سیاسی خۆی لە نێو وڵات گۆڕی. سەدام لەو سەردەمەدا وەک سەیف ئەلعەرەب یان سەیف ئەلئیسلام (شمشێری ئیسلام) – واتە خۆی وەک خالد کوڕی وەلید پێناسە کردووە - و خۆی وەک رزگارکەرێک دەبینی کە دونیای ئیسلام ڕزگار دەکات. پاش ئەو ساڵانە ئەو ڕووداوانەی کە هاتە ئاراوە، واتە پاش جێگیربوون و سەرکوتکردنی بزووتنەوەی شێعەکان لە شەعبانییە و هەروەها بزووتنەوەی ناوچە کوردییەکان، سەدام بەرامبەر بە تۆڕە ئیسلامییەکان هەڵوێستی بنەڕەتی گرت، وشەی ئەڵڵاهو ئەکبەر لەسەر ئاڵای عیراق نەخشێندرا، پاش ساڵی 2001 دەوڵەتی عیراق و سەدام لەو ئایەت و دەستەواژانەیان بەکاردەهێنان کە پێشتر بن لادەن بە کاری هێنابوون و ئەمە نیشاندەری ئەوەیە کە سیستەمی بەعس کە سیستەمێکی وشیار بوو، ویستی ئەوە بوو کە ئیسلامخوازەکان بخاتە پەراوێزەوە و خۆی بە پێشەنگی ئیسلام پێناسە بکات، واتە هەنگاونان بە ئاراستەی کەڵک وەرگرتن لە ئامرازی ئیسلامی و پرۆسەی ئەلقاعیدە لە دونیای ئیسلام و کاریگەری و راکێشانی ئەم هێزە ئیسلامییە، پرۆگرامی سەرەکی دەوڵەتی عیراق بووە و ئەم پرۆگرامە پاش لەناوچوونی دەسەڵاتی سەدام خۆی نواند، بۆ نموونە سەدام لە دادگا بەڕیشەوە دەردەکەوت یان قورئانی بە دەستەوە بوو، یان بە ئایەتەکانی قورئان بەرگری لە خۆی دەکرد و هەوڵی ئەوە بوو کە ئەم وێنەیەی خۆی بە تەواوی بپارێزێت (موجانی، ئینترنێت). ئەمە نیشاندەری ئەوەیە کە لە سەردەمی قورەیش تا بەعس و سەدام و داعش، ئیسلام تەنیا وەک ڕەنگ و رواڵەتێک بووە و عەرەبیزم ناوەڕۆکی ئەو ڕواڵەتەی پێکهێناوە و عەرەبیزم وەک چنگ و ددانە کە بۆ گرتنی نێچیری خۆی، ڕەنگ و رواڵەتی خۆی دەگۆڕێت.
تۆڕێکی دیکە لە ئیسلامییەکان کە لە حزبی بەعسدا کاریگەر بوون و هەروەها ئەمڕۆکەیش لە نێو داعشدا رۆڵێکی بەرچاویان هەیە و داڕێژەری بەشێک لە بیرۆکەی داعشن، واتە مانای خەلافەت و هەرێم بوون، تۆڕی دووەم، واتە پاشماوە بەعسییەکانی سەردەمی سەدام بوون، شایانی باسە کە بەشێکی هەرەزۆریان شیعە و عەلەوی بوون کە لە سەردەمی پاش سەدام کەڵکیان وەرگرت و ئەم بیرۆکەیەیان بە‌هێزتر کرد. بە واتایەکی دیکە ئەو ئەفسەرە پلە مام ناوەندانەی کە لە پرۆسەی لابردنی بەعسییەکان لەسەر کار لابرابوون، یان لە کاتی لەناوچوونی ئەرتەش، یەکەکانیان لەناو چووبوون و پاش ساڵی 2003 بە شێوەیەکی ڕەها و سەرگەردان مابوونەوە، و بە ناچاری پەلیان بۆ هەموو ئیشێک هاویشتبوو، هەروەها بەهۆی ئەو بەربەستانەی کە بۆیان دانرابوو، ناچاربوون کە لە نێو عەشیرەت و سیستەمی عەشیرەتی خۆیاندا هەنگاو بنێن. بەشێک لەو ئەفسەرانە گوردانی بەرگرییان دروست کرد و بەشێکی دیکە بە شێوەیەکی کردەوەیی وجدی بە ئاراستەی بزووتنەوە ئیسلامی و دژە کۆلۆنیالیزمەکان دەرۆشتن و بەهۆی پەیوەندی خوێنی و عەشیرەتی، چوونە نێو پرۆسەیەک کە سیستەمی سەربازی پێشوو بە خێرایی بەسەریدا زاڵ بوو.
هێزی بەعسی سورییە کە لە وڵاتی لوبنان بوو، بەرەو رەقە و دیرەزور هاتەوە و ئاسایشی سنوور و کارەکانی ئەو ناوچانەی گرتە ئەستۆی خۆی. ئەو ناوچە لەو کاتەدا لەگەڵ دیاردەی گواستنەوەی جیهادییەکان بە ماشینی جۆراوجۆر رووبەڕوو ببویەوە. پاش ساڵی 2007، توندترین جۆری تەقینەوە و چالاکی سەربازی ڕوویداوە، بە ڕادەیەک کە تروریزم بە لوتکەی خۆی دەگات. لەو سەردەمەدا ئەو تۆڕە سەربازییە زۆر چالاک و کاریگەر بووە، هەورەها بەعس سەرەڕای جێبەجێکردنی چالاکی سەربازی جۆراوجۆر و فراوان، بە ئاسانی ڕەخنەی کردە نێو تۆڕە جیهادییەکان.یەکەم نموونە لە بزووتنەوەیەک کە بنەڕەتی بەعسی هەبێت، دەگەڕێتەوە بۆ ئەو کاتەی کە رێکخراوی کۆمەڵەی موجاهیدین لە بەرواری یەکەمی دیسامبەری 2005 لە عیراق بوونی خۆی ڕاگەیاند و کەسێک لەوان وتی کە من دەمەوێت وڵاتی ئیسلامی عیراق دروست بکەم، ئەو کەسەش هەمان ئەبوبەکر بەغدادی هاشمی، بناغەداڕێژەری سەرەکی داعش بووە (موجانی، هەمان سەرچاوە).ئەو کەسەی کە رواڵەتی ناسیوناڵیزمی عەرەبی بۆ خەلافەتی ئیسلامی گۆڕی، بە هەمان شێوەی کە لە سەردەمی ئیسلام، رواڵەتی دەمارگیری قورەیشی/عەرەبی بۆ نەتەوەی ئیسلامی گۆردرا. بەم پێیەش، بەعسییەکانی لایەنگری یەکڕیزی شام و عیراق کە لەلایەن سەدامەوە دوور خرابوونەوە و هەروەهاش ئەو بەعسیانەی کە لە کۆمەڵکوژی سەدام دژ بە کوردەکان لە ئەنفال و هەڵەبجەدا بەشدار بوون، پاش لەناوچوونی سەدام هەموویان چوونە ڕیزی داعش، بەهۆی ئەوەی کە یەک ئامانجی هاوبەشیان هەبوو، ئەویش رێگریکردن لە سەربەخۆیی و جیابوونەوەی کوردستان لە عیراقی عەرەبی بووە. ئەگەر داعش خاوەنی چەکی کیمیاوی دەبوو، هاوشێوەی سەدام دژ بە کوردەکان بەکاری دەهێنا. بەهۆی ئەوەی کە کردەوە دڕندانەکانی داعش دژ بە کوردەکان هاوشێوەی هەمان شۆڤینیزمی خوێنی بەعس دژ بە کوردەکان بووە، کە لە چوارچێوەی ئایاتی قورئان ڕەوایی پێبەخشراوە. هەروەها کە کردەوەکانی ئیسلام لە سەردەمی پێغەمبەر هەمان دەمارگیری و لۆژیکی عەشیرەت بووە کە ڕواڵەتی پەیامی ئاسمانی قورئانی پێدراوە. ئەگەر پێغەمبەر بەپێی پەیامەکانی خودا، دەمارگیری و لۆژیکی عەشیرەتە عەرەبەکانی بۆ دیاردەیەکی میتافیزیکی گۆڕی، بەغدادیش بە کەڵک وەرگرتن لە پەیامەکانی پێغەمبەری شوینیزمی عەرەبی، پیرۆزی ئایینی بە بەعس بەخشی. دیارە کە ئیسلام لە سەردەمی قورەیش تا داعش، ستراتیژی هژمونی عەرەب بەسەر غەیری عەرەب بووە و ئیسلام ئیدیۆلۆژی ئەم هژمونییە بووە.
پەیوەندییەکی پتەو لەنێوان عەرەبییەت و ئیسلامدا هەیە، "عەرەبەکان ناتوانن باڵادەستی شوناسی خۆیان بەبێ بەرزکردنەوەی ئیسلام بپارێزن، ئەو ئایینەی کە بە درێژایی سەدەکان و سەردەمەکان، سەقامگیرترین سەرچاوەی بەهاکان و بەهێزترین و روژێنەری هەستی یەکڕیزی شوناسی عەرەبی بووە" (عینایەت،1362،200).ئەوە چاوەڕوانکراوە کە ئەمڕۆکە بەهۆی بوونی وشیاری و ناسیوناڵیستی نەتەوەکانی دیکە وەک کوردەکان، پەیامی ئیسلام پیرۆزی ڕابردووی خۆی نییە تا نەتەوەکان لە دەوری خۆی کۆبکاتەوە. بە ناچار بۆ هژمونی دووبارەی خۆیان دەبێ توندوتیژی زۆرتر بەکار بهێنن.دەستدرێژی کردنە سەر ژنەکانی شەنگال و... لە ڕوانگەی ئیمەوە و هەروەها لە روانگەی مافی مرۆڤەوە بە مانای دڕندەیی و دەستدرێژیکردنە سەر مرۆڤە. بەڵام ئەگەر لە ڕوانگەی خودی داعش یان ئیسلامی عەرەبی چاوی لێبکەین، بە دڵنیاییەوە هاوشێوەی سەردەمی سەرەتای ئیسلام و پێغەمبەر بە واتای نەریتی فرەژنی و کۆیلەی ژنی ئیسلامی و جۆرێک لە تاڵانکردنە. هاوشێوەی داعشی ئەمڕۆ، لە سەرەتای ئیسلامدا ئەم جۆرە هەنگاوە داعشییانە وەک جیهاد و تاڵانکردن و... ڕەوا بووە و تەنانەت مایەی شانازی بووە، بەو جیاوازییەی کە لەو سەردەمەدا پەیوەندییەکان وەک ئەمڕۆ نەبووە، هەورەها واتاکانی مافی مرۆڤ و بەها مرۆییەکان بوونی نەبووە تا بتوانینن لە سەرووی بانگەشەی ئایین/بێ باوەڕی خودی دەسەڵاتدارەکان چاوی لێبکەین. 
ئاکام:
ئەوەی کە لەم وتارەدا پێشکەشمان کرد، بریتی بوو لە پەیوەندی ئیسلام وەک ئایین لەگەڵ دەمارگیری دێرینی عەرەبی و ناسیوناڵیزمی مودێرنی ئەمرۆژی.ئیسلام لە سەرەتادا وەک ستراتیژێکی داڕیژراو لەلایەن موحەمەدەوە بۆ یەکڕیزی قەومی عەرەب و هژمونی بەسەر غەیری عەرەب بووە. هەروەها لە دونیای مودێرنیش بە تێکەڵبوون لەگەڵ ناسیوناڵیزم بۆ زیندووکردنەوەی هژمون و شکۆ و مەزنایەتی لەناوچووی عەرەب، ئیسلام وەک ئیدیۆلۆژییەکی سیاسی بەکاردێت بە مەبەستی یەکڕیزی عەرەبەکان و لەناوچوونی دەسەڵاتی تورکەکان و کۆلۆنیالیزم و لە دواییدا، رێگایان بۆ هژمونی عەرەبەکان بەسەر قەومەکانی دیکە وەک کوردەکان، کردۆتەوە. شایانی باسە کە لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست هەموو کات سیاسەت بەسەر بیرکردنەوە و هزردا زاڵ بووە و لە نێوان ئایین و بیر و هزر و پێکهاتەی دەسەڵات و بەرژەوەندی قەومیدا، پەیوەندییەکی چڕوپڕ بووە و ئایینەکانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە رۆحی قەومی خۆیان جیا نەبوون. بەم هۆیەش بووە کە خاوەنەکانی ئایین بۆ شاردنەوەی ئایین وەک گەڵاڵەیەکی سیاسی و رەتکردنەوەی پەیوەندی ئایین لەگەڵ بەرژەوەندی قەومی، بە تەواوی هەوڵیان بۆ پیرۆزی بەخشی بە ئایین و بە میتافیزیکی نیشاندانیان داوە تا ڕەوایی هژمونی قەومی خاوەن ئایین دەستەبەر بکەن. ئیسلام نەک تەنیا لە رۆحی عەرەبییەت سەرچاوەی گرتووە، بەڵکو خۆدی ئیسلام هۆکاری پەرەسەندن و هژمونی عەرەبیزم بووە، هەروەهاش لە روانگەی کەلتوورییەوە، ئامانجە سیاسییە نهێنییەکانی لە پێناوی بەرژەوەندی قەومی عەرەب و داگیرکردنی دونیا بووە. ئایینی ئیسلام لە سەردەمی قورەیش تا بەعس، گەڵاڵەیەکی سیاسی بووە بە مەبەستی هژمونی و باڵادەستی عەرەبەکان بەسەر غەیری عەرەبەکان بووە و بە ئێستاشەوە هەمان مەبەستی هەیە. 
هەروەها کە دەمارگیری قورەیش بناغە وبنەڕەتی ئایین/ خەلافەتی ئیسلامی بووە، ناسیوناڵیزمی عەرەبی بەعس بناغە و بنەڕەتی خەلافەتی داعش بووە. ئەگەر ئەبوبەکری سدیق پرۆسەی بانگهێشتی ئیسلامی بە کۆتایی خۆی، واتە دەوڵەتی ئیسلامی گەیاند، ئەبوبەکری بەغدادیش گەڵاڵەی دەوڵەتی ئیسلامی بەعسی بۆ بانگهێشتی ئیسلامی گواستەوە. پەیوەندی نێوان پەیامی ئاسمانی ئیسلام و دەمارگیری قورەیش و کەڵک وەرگرتن لە لۆژیکی عەشیرەت، بە واتای لادان لە ئیسلامی ڕەسەن یان چارەنووسی پێکهاتەی ئیسلام نەبووە، بەڵکو پرۆگرامی پەیامی ئاسمانی و ویستی سوژەی ئیسلام بووە. پێکهاتەی پەیوەندی نێوان (عەشیرەت/پەیامی ئاسمانی)، گەڵاڵەیەکی وشیارانە بووە بۆ بەدیهێنانی بەهەشتێ لە زەوین بە بەڵێنی بەهەشتی ئاسمانی بووە. بەڵێنی خەزێنەکانی قەیسەر/کەسرا، پیرۆزی بەخشین بە تاڵانکردن، جیهاد، کۆیلەی ژن و زەکات، هەموو گرێبەستی نەنووسراوە و زارەکی لەگەڵ قورەیش بووە (بەڵێنی باڵادەستی بە قورەیش لە بەرامبەر قبووڵکردنی ئیسلام)، هەروەها ئەمانە هەموو نیشاندەری گەڵاڵەیەکی سیاسی سوژە بووە، واتە ئەو گەڵاڵەیەی کە بە نەخشەی قورئان و بێڵی جیهاد/کوشتن، هەروەها رێگا خۆشکەری داگیرکردن بۆ کاروانی تاڵانکردن/زەکات بۆ قورەیش بووە. بە مەبەستی پاراستنی ئەم کاروانە لە دز وچەتەکان (قەومەکانی دیکە) پولیسی خەلافەت و کامێرای ئاگارکردنەوەی خودایان دروستکرد. قەومی عەرەب کە خاوەنی هێزی بەرهەمهێنانی تاڵانکردن/تاڵانی بوو، وەک چینی باڵادەست و بە هۆی گوێرایەڵی لە فەرمانەکانی کوشتن/جیهادی خودا، بوو بە خاوەنی بەهەشت و حۆری/کۆیلەی ژن و سەرچاوە و چێژەکان. قەومە بندەستەکانیش لە جەهەندەمی کۆیلایەتی، تەنیا خاوەنی هێزی بەرهەمهێنانی خۆیان بوون و ئاکام و بەرهەمی کارەکەیان، سامانی خوشگوزەرانی چینی خاوەن کەرەستەی بەرهەمهێنان (شمشێر/دەسەڵات) بوو. ئیسلام وەک ئامرازی هژمونیکی عەرەبەکان لە چوارچێوەی جیهاد/کوشتن، تاڵانی، کۆیلەی ژن و... ڕەوایی بە تاڵانکردن و داگیرکردن دەبەخشی و هەروەهاش ڕەوایی بە باڵادەستی و زلهێزی قەومی عەرەب دەبەخشی لە چوارچێوەی نەتەوەی قورەیش، پیرۆزی زمانی عەرەبی، هاورێیانی پێغەمبەر، کەسانی چاکسازی خواز وئاشتی خواز و...
ئایینی ئیسلام و کەسایەتی کاریزمای پێغەمبەری ئیسلام، نەریت و کەلتووری عەشیرەتە عەرەبەکانی کە لەوانەیە پێش دەرکەوتنی پێغەمبەر، هۆکاری سەرشۆڕی بووە، نەک شانازی و ئەم کەلتوورە تەنیا لەسەر بناغەی غەریزەی پاراستنی ژیان و لۆژیکی بیابان داڕێژرابوو، بۆ یاسا، بەها و ڕەوابوون گۆڕی. پێغەمبەر خۆی ئاماژە بە پێنج تایبەتمەندی دەکات کە ئەرکی ئەو لە پێغەمبەرەکانی پێشوو یان ئایینەکانی پێشوو جیادەکاتەوە کە بریتین لە: "پێنج تایبەتمەندی بە من بەخشراوە کە پێغەمبەرانی پێشوو لەو تایبەتمەندییە بێبەش بوون کە بریتین لە: هەر پێغەمبەرێک بۆ قەومێکی تایبەت هەڵبژێردرابوو، بەڵام من بۆ رێنوێنی هەموو مرۆڤەکان هەڵبژێردراوم (قەیسەر و کەسرا، قادری)، تاڵانی شەڕەکان بۆ من ڕەوایە بەڵام بۆ پێغەمبەرانی پێش من ڕەوا نەبووە. زەوین بۆ من بە پاکی و پاراوی و وەک مزگەوت دانراوە (داگیرکردنی زەوین... قادری ). هەورەها دوژمنانی ئێمە بە قەد مەودای یەک مانگ لە ئێمە دەترسن (بکوژن و جیهاد بکەن و...، قادری). مافی لێبوردن بە من بەخشراوە (ریعور لە فیرحی، 1378، 143). ئێستا کوردە دوژمنەکان بە قەد مەودای ساڵێک لە داعش دەترسن.
سەرچاوەکان:
1.ابن اثیر، عزالدین، تاریخ کامل، ترجمه سید حسن روحانی، ج2، تهران، اساطیر، 1370
2.مقدسی، مطهر بن طاهر، افرینش و تاریخ، ترجمه شفیع کدکنی،تهران، فرهنگ ایران 1364
3.پطروشفسکی، ایلیاپاولویچ، اسلام در ایران، ترجمه کریم کشاورز، تهران ، پیام، 1363
4.ترنر، برایان، ماکس وبر و اسلام، ترجمه سعید و صالی، تهران، نشر مرکز، 1379
5.جریر طبری، محمد، تاریخ طبری یا تاریخ الرسل و الملوک، ترجمه ابوالقاسم پاینده، ج3، تهران، اساطیر، 1375
6.صفی ، لر، ای ، م، چالش مدرنیته، جهان عرب در جستجوی اصالت، ترجمه احمد موثقی، تهران، دادگستر،1380
7.طباطبایی، سید جواد، خواجه نظام الملک و تداوم اندیشه ایرانشهری، تهران، 1379
8.عابد الجابری، محمد،عقل سیاسی در اسلام، ترجمه عبدالرضا سواری،تهران گام نو،1384
9.عبدالملک، انور، اندیشه سیاسی عرب در دوره معاصر، ترجمه احمد موثقی،قوم،مفقید،1384
10.عنایت، حمید، اندیشه سیاسی اسلام معاصر، ترجمه خرمشاهی،تهران،خوارزمی،1360
11.عنایت، حمید، سیری در اندیشه سیاسی عرب، تهران، امیر کبیر، 1370
12.فراتی، عبدالوهاب، رهیافتی بر علم سیاست و جنبشهای اسلامی معاصر، مرکز جهانی علوم اسلامی،1378
13.زرین کوب، عبدالحسن، تاریخ ایران بعد از اسلام،تهران،امیر کبیر،1363
14.فرای، ن، ریچارد، تاریخ ایران از سقوط ساسانیان تا برامدن سلجوقیان، ترجمه حسن انوشه،ج4، تهران علمی فرهنگی،1379
15.فیرحی، داود،قدرت،دانش و مشروعیت در اسلام،تهران،نشر نی ،1378
16.قادر، سه‌رۆ،ندک،سیاسه‌ت،وزاره‌تی روشنبیری،هه‌ولێر،2000
17.کامرون، جیمز،ایران در سپیده دم تاریخ، علمی فرهنگی،1387
18.کمجیان، هرایرد،جنبشهای اسلامی معاصر در جهان عرب،ترجمه حمید احمدی،تهران،کیهان،1372
19.موثقی، سید احمدی، جنبشهای اسلامی معاصر، تهران،سمت، 1376
20.ارنولد، سرتوماس،تاریخ گسترش اسلام، ترجمه ابوالفضل عزتی (انتشارات دانشگاه تهران، بی تا)
21.ابراهیم حسن، حسن،تاریخ سیاسی اسلام، ترجمه ابوالقاسم پاینده،(انتشارات جاویدان،بی تا )
22.ابن اثیر، جزری، ابوالحسن علی بن عبدالواحد،الکامل فی التاریخ (بیروت، دارالفکر، 1389ق)
23.ابن اثیر، جزری، اللباب فی تهذیب الانساب،(مکتبه المقدسی ،1357 ق)
24.ابن حزم اندلسی، ابی محمد علی بن احمد بن سعید، جمهره انساب العرب،(دارالکتب العلمیه ،1403 ق)
25.ابن خردادیه، ابی قاسم عبیدالله بن عبدالله، المسالک الممالک، ترجمه حسین قره چانلو،(تهران،1370ش)
26.ابن خلدون، عبدالرحمن، العبر، ترجمه عبدالمحمد ایتی (موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی ،1365ش)
27.ابن خلکان، احمد بن احمد،وفیات الاعیان و انباء ابناء الزمان (القاهره،بی تا)
28.ابن عبدربه، ابی عمر احمد بن محمد ،العقد الفرید (بیروت ،دارالکتب العربی،1368 ق)
29.ابن فقیه، ابوبکر احمد بن ابراهیم همدانی ،مختصر کتاب البلدان (بغداد،مکتبه المثنی ،1302ق)
30.ابن منجم اسحاق بن حسین، اکام المرجان فی ذکر المدائن المشهور فی کل مکان ،ترجمه محمد اصف فکرت،(انتشارات استان قدس،بی تا )
31.ابوالفداء، تقویم البلدان،ترجمه عبدالمحمد ایتی،(انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، بی تا )
32.اجتهادی، ابوالقاسم،بررسی وضع مالی و مالیه مسلمین از اغاز تا پایان دوره اموی (سروش ،1363 ش)
33.اصطخری، ابواسحاق ابراهیم، مسالک و ممالک، ترجمه محمد بن اسعد بن عبدالله تستری، تصحیح ایرج افشار (1373 ه ش)
34.Max Weber,the sociology of Religion London,1965
35.H.A.R. Gibb,studies on the civilization of islam,London,1962
